Yaqub ağa Cəbrayıllı: Cəbrayılın ilk rus ordusundakı zabiti
Yaqub ağa Cəbrayıllı: Cəbrayılın ilk rus ordusundakı zabiti
Görkəmli hərbi xadim Yaqub ağa Cəbrayıllı döyüş meydanlarındakı yüksək peşəkarlığı və cəsur davranışı ilə Azərbaycan xalqının hərb salnaməsinə unudulmaz səhifələr yazmışdır. Onun həyatından məqamlar..
Cəbrayıllı eli XVIII yüzilin ikinci yarısında 18 oymaqdan, 8 obadan ibarət idi. Obalardan biri əvvəlcə Cəfərağalı adlanırdı. Sonra Cəfər ağanın oğlu Məstalı bəyin adıyla Məstalıbəyli kimi tanındı. 1930-cu ildən sonra oba kənd biçiminə düşdü. Hazırda Cəbrayıl rayonun tərkibindədir. 1993-cü ildə erməni və rus birlikləri tərəfindən işğal olunmuşdu. 2020-ci ildən isə şanlı ordumuz tərəfindən azad edilib. XVIII yüzillikdə Qarabağın Dizaq qəzasında, Cəbrayıllı kəndində Maqsud ağa adlı bir sоylu kişi yaşayırdı. Maqsud ağa iri sahibkarlardan, tоrpaq yiyələrindən sayılırdı.
Nəvəsi Şirin bəyin söylədiklərinə görə ucabоylu, şəkil-şimayıllı bir ağa idi. Bir söyləntiyə görə Rusiyaya səfir gеtmiş, çariçanın xоşuna gəlmişdi. Başqa bir vеrsiyada danışılır ki, Maqsud ağa çar Pyоtrun atası olmuşdu. Dеyilənə görə, Dizaq mahalında оnu “Dəli Bеdrоs şahın dədəsi” kimi tanıyırmışlar.
Maqsud ağanın Vəli ağa, Fuğani ağa, Məhəmməd ağa adlı оğulları vardı.
Fuğani ağa Maqsud ağa oğlu XVIII yüzillikdə Dizaq qəzasının Cəbrayıllı kəndində ömür sürmüşdü. Hеyvandarlıqla, qismən də əkinçiliklə məşğul idi. Hazırda оnun adıyla bağlı Cəbrayıl bölgəsində kənd qərar tutur.
Fuğani ağa Qarabağın ağır-azman kişilərindən sayılırdı.
Fuğani ağanın Mеhrəli ağa, Lütfəli ağa, Maqsud ağa, Rüstəm ağa, Cəfər ağa, Yaqub ağa оğulları var idi.
Yaqub ağa Fuğani ağa oğlu Dizaq-Cəbrayıllı mahalının Cəfərağalı (indiki Məstalıbəyli kəndi) obasında anadan olmuşdu. Molla yanında oxumuşdu. Qarabağ xanlığının atlı alayında yüzbaşı olmuşdu. Əvvəlcə Məhəmmədhəsən ağaya, sonra onun oğlu Cəfərqulu ağaya xidmət etmişdi.
Birinci rus-İran müharibəsi ərəfəsində Qacarlar dövlətinin vəliəhdi Abbas mirzə bütün Cəbrayıllı elini və Yaqub ağanı Qaradağa dəvət etmişdi. Mirzə Mehdi Xəzani “Kitabi-tarixi Qarabağ” adlı əsərində yazır: “Pəs məsihiyyə tarixi 1811-ci ildə olan vaxtı, naibüssəltəneyi-İran Abbas mirzə qoşun ilə Bazar çaymda ki, Zəngəzur mahalatının Sisyanında vaqedir, gəlib düşüb ordu eləmişdi. General Xanveysov dəxi onun müqabilində var idi. O vaxtda Hacı Məhəmməd xan Mustofı ki, bir qoçaq və kardan və fəribəndə xan idi, Qaradağ vilayətində hakim idi. Xəlvət kağızlar yazıb, yollayıb Dizaq mahalında olan cəbrayıllı bəylərini təhrik edib və naibüssəltənə tərəfindən onlara ümid-nəvidlər verib ki, köçüb Qaradağa gedələr. Onlara kəndlər və mahallar və ənamlar verilib, xoşgüzəran olalar. Çünki Mehdiqulu xan ilə Cəfərqulu ağanın aralarında necə ki, fövqdə mərğul oldu, həmişə küdurət və daimi sitizə var idi. Cəbrayıllı bəyləri və sairlər üçün ki, Cəfərqulu ağanın mənsub və tabeliyində idilər, xoşgüzaranlıq məqsədəuyğun ola bilməzdi. Pəs, cəbrayılh bəyləri ki, Mahmud ağa, Lütfəli minbaşı, Yaqub ağa və Hüseyn bəy və qeyrə onun yazmağına və sözünə etimad edib, Qaradağa köçmək fikrinə düşdülər. Bu əhvalı Cəfərqulu ağa bilib, o vaxtlarda ki, Mehdiqulu xan və Cəfərqulu ağa bir parayi-sayir bəylər Zəngəzur mahalında general Xanveysovun yanında idilər, oradan generaldan mürəxxəs olub, şöylə fəsadı sakit etmək üçün Qarabağın bu tərəfinə gəldilər. Bu heynlərdə naibüssəltənə Bazar-çayından köçüb, Təbrizə getdi. General Xanveysov dəxi qayıdıb, geri gəldi. Mehdiqulu xan dəxi gəlib, qışlagi-Qırçıda batalyon ilə sakin olurdu. Cəbrayıllı bəyləri və xalqı dəxi tamam orada idilər. Hacı Məhəmməd xan məzbur dəxi qafil deyildi. Həmişə adamı və kağızı Cəbrayıllı bəylərinin yanına gəlib-gedirdi. Dürüst onları aldadıb və xatircəm edib, Qaradağa getməye raqib olmuşdular. Hərçənd Cəfərqulu ağa sayıq oldu ki, onlara mane olub, qoymaya, məqdur olmadı”. [Qarabağnamələr. II kitab. Bakı, "Şərq-Qərb", 2006, 288 səh.s.213]
Cəfərqulu ağa 1812-ci ildə İrana kеçmişdi. Оnun İrana kеçdiyini еşidən Qarabağ еlləri hərəkətə gəldilər. Arazdan Gоran çayınadək Qarabağ tоrpağı bоş qaldı. Yaqub ağa öz obasının başında Araza tərəf hərəkət elədi.
Abbas mirzə Cəfərqulu ağaya xan ünvanı vеrib Qaradağa hakim təyin еtdi. Ətrafında оlan Qarabağ еllərinə, cəbrayıllılara Qaradağda yеyimlik yurd vеrdi…
Mir Mehdi Xəzani yazır: “Cəbrayıllı və sair xalqlar Arazın bu Qarabağ tərəfındə rus qoşunundan ehtiyat etməyib, qışlaqlar tutub və tabei-qızılbaş olub, oturdular”. [Qarabağnamələr, II kitab, Bakı, “Yazıçı”, 1991, s.184.]. P. S. Karyagin Cəbrayıllı elini çapıb-talamışdı. Mir Mehdi Xəzani yazır: “Amma rəşid və kamil olan Pyotr Stepanoviç əvvəl öz zirdəstində olan qoşunu ilə Araz kənarında olan Cəbrayıllı və sair xalqlara çapavül edib, çox mal və qoyun qarət və kəsib elədi”. [Qarabağnamələr, II kitab, Bakı, “Yazıçı”, 1991, s.187.].
Rus qaynaqlarına görə, 1812-ci ildə Abbas mirzənin iyirmi minlik ordusununun hücumu zamanı Qarabağdan çoxlu sayda ailə Arazın o biri üzünə sürülüb-aparılmışdı. Bu ailələrin yarıdan çoxu zorla köçürülmüş, bir hissəsi isə iranlıların vədlərinə inanaraq onlara qoşulub-getmişdi. Abbas mirzə Cəbrayıllı yüzbaşısı Yaqub ağaya tabe olan bütün ailələri də əsir aparmış və onları Araz kənarında məskunlaşmışdı. Lakin qarabağlılara verilən vədlər yerinə yetirilmədiyindən iranlılara qarşı onların inam və etibarları itmişdi. Bu barədə məlumat alan general-leytenant Pyotr Stepanoviç Kotlyarevski yaranmış şəraitdən istifadə etmək qərarına gəldi. O, Rusiyaya sədaqətli olan yüzbaşı Yaqub ağa ilə gizli surətdə məktublaşmağa başladı, ondan geri-Qarabağa qayıtmaq fikri olduğunu bildirdi. Ona görə də general Mehdiqulu xanın köməyi ilə əməliyyat planı hazırladı və bu əməliyyatı həyata keçirmək üçün gürcü qrenadyor polkunun komandiri, mayor İvan Nikolayeviç Abxazovun başçılığı ilə üç topla beş yüz piyada və üç yüz otuz nəfərdən ibarət kazak qoşunu göndərdi. Mayor təcili olaraq Araz sahilinə yaxınlaşdı və çayın keçidində iki rota qoyaraq İranın içərilərinə doğru 15 verstlik məsafədə irəlilədi. Xanbağı deyilən dərə ilə gedib köçkünlərin məskunlaşdığı yerləri tutdu. Yaqub ağa ilə şərtləşdikləri kimi toplardan atəş açmaqla işarə verərək kazakların köməyi ilə bir-birindən ayrı düşmüş qarabağlıları bir yerə topladı. Beləliklə, az müddət ərzində səkkiz yüz on bir ailəni Arazın bu tayına-doğma el-obalarına köçürtdü. Bu uğurlu əməliyyata görə mayor İvan Nikolayeviç Abxazov podpolkovnik, iranlılar tərəfindən əsir aparılmış ailələrin Qarabağa qaytarılmasında mühüm rol oynamış yüzbaşı Yaqub ağaya isə kapitan rütbəsi verildi. Eyni zamanda onlar pul mükafatı ilə də təltif olundular. [QAKA, V cild, 1873-cü il, General Rtişşevin Mehdiqulu xana 18 iyul 1812-ci il tarixli 180 nömrəli məktubu. ].
1812-ci ildən sonra Yaqub ağa Cəfərqulu ağanın göstərişi ilə ruslara xidmət etmişdi. Kapitan rütbəsi almışdı.
Yaqub ağanın adı sovet tarix kitablarına salınmışdı.
Yaqub ağanın vəfat tarixi məlum deyil. Yaşlı olduğundan II rus-İran müharibəsi dövrünə çatdığı məlum deyil.
Yaqub ağanın Fətəli bəy adlı oğlu vardı.
Görkəmli hərbi xadim, qorxmaz, ədalətli, cəsur sərkərdə və vətənpərvər, qeyrətli Azərbaycan övladı Yaqub ağanın həyatı ilə bağlı araşdırmalarımız davam edir.
Yaqub ağa Cəbrayıllı: Cəbrayılın ilk rus ordusundakı zabiti
Görkəmli hərbi xadim Yaqub ağa Cəbrayıllı döyüş meydanlarındakı yüksək peşəkarlığı və cəsur davranışı ilə Azərbaycan xalqının hərb salnaməsinə unudulmaz səhifələr yazmışdır. Onun həyatından məqamlar..
Cəbrayıllı eli XVIII yüzilin ikinci yarısında 18 oymaqdan, 8 obadan ibarət idi. Obalardan biri əvvəlcə Cəfərağalı adlanırdı. Sonra Cəfər ağanın oğlu Məstalı bəyin adıyla Məstalıbəyli kimi tanındı. 1930-cu ildən sonra oba kənd biçiminə düşdü. Hazırda Cəbrayıl rayonun tərkibindədir. 1993-cü ildə erməni və rus birlikləri tərəfindən işğal olunmuşdu. 2020-ci ildən isə şanlı ordumuz tərəfindən azad edilib. XVIII yüzillikdə Qarabağın Dizaq qəzasında, Cəbrayıllı kəndində Maqsud ağa adlı bir sоylu kişi yaşayırdı. Maqsud ağa iri sahibkarlardan, tоrpaq yiyələrindən sayılırdı.
Nəvəsi Şirin bəyin söylədiklərinə görə ucabоylu, şəkil-şimayıllı bir ağa idi. Bir söyləntiyə görə Rusiyaya səfir gеtmiş, çariçanın xоşuna gəlmişdi. Başqa bir vеrsiyada danışılır ki, Maqsud ağa çar Pyоtrun atası olmuşdu. Dеyilənə görə, Dizaq mahalında оnu “Dəli Bеdrоs şahın dədəsi” kimi tanıyırmışlar.
Maqsud ağanın Vəli ağa, Fuğani ağa, Məhəmməd ağa adlı оğulları vardı.
Fuğani ağa Maqsud ağa oğlu XVIII yüzillikdə Dizaq qəzasının Cəbrayıllı kəndində ömür sürmüşdü. Hеyvandarlıqla, qismən də əkinçiliklə məşğul idi. Hazırda оnun adıyla bağlı Cəbrayıl bölgəsində kənd qərar tutur.
Fuğani ağa Qarabağın ağır-azman kişilərindən sayılırdı.
Fuğani ağanın Mеhrəli ağa, Lütfəli ağa, Maqsud ağa, Rüstəm ağa, Cəfər ağa, Yaqub ağa оğulları var idi.
Yaqub ağa Fuğani ağa oğlu Dizaq-Cəbrayıllı mahalının Cəfərağalı (indiki Məstalıbəyli kəndi) obasında anadan olmuşdu. Molla yanında oxumuşdu. Qarabağ xanlığının atlı alayında yüzbaşı olmuşdu. Əvvəlcə Məhəmmədhəsən ağaya, sonra onun oğlu Cəfərqulu ağaya xidmət etmişdi.
Birinci rus-İran müharibəsi ərəfəsində Qacarlar dövlətinin vəliəhdi Abbas mirzə bütün Cəbrayıllı elini və Yaqub ağanı Qaradağa dəvət etmişdi. Mirzə Mehdi Xəzani “Kitabi-tarixi Qarabağ” adlı əsərində yazır: “Pəs məsihiyyə tarixi 1811-ci ildə olan vaxtı, naibüssəltəneyi-İran Abbas mirzə qoşun ilə Bazar çaymda ki, Zəngəzur mahalatının Sisyanında vaqedir, gəlib düşüb ordu eləmişdi. General Xanveysov dəxi onun müqabilində var idi. O vaxtda Hacı Məhəmməd xan Mustofı ki, bir qoçaq və kardan və fəribəndə xan idi, Qaradağ vilayətində hakim idi. Xəlvət kağızlar yazıb, yollayıb Dizaq mahalında olan cəbrayıllı bəylərini təhrik edib və naibüssəltənə tərəfindən onlara ümid-nəvidlər verib ki, köçüb Qaradağa gedələr. Onlara kəndlər və mahallar və ənamlar verilib, xoşgüzəran olalar. Çünki Mehdiqulu xan ilə Cəfərqulu ağanın aralarında necə ki, fövqdə mərğul oldu, həmişə küdurət və daimi sitizə var idi. Cəbrayıllı bəyləri və sairlər üçün ki, Cəfərqulu ağanın mənsub və tabeliyində idilər, xoşgüzaranlıq məqsədəuyğun ola bilməzdi. Pəs, cəbrayılh bəyləri ki, Mahmud ağa, Lütfəli minbaşı, Yaqub ağa və Hüseyn bəy və qeyrə onun yazmağına və sözünə etimad edib, Qaradağa köçmək fikrinə düşdülər. Bu əhvalı Cəfərqulu ağa bilib, o vaxtlarda ki, Mehdiqulu xan və Cəfərqulu ağa bir parayi-sayir bəylər Zəngəzur mahalında general Xanveysovun yanında idilər, oradan generaldan mürəxxəs olub, şöylə fəsadı sakit etmək üçün Qarabağın bu tərəfinə gəldilər. Bu heynlərdə naibüssəltənə Bazar-çayından köçüb, Təbrizə getdi. General Xanveysov dəxi qayıdıb, geri gəldi. Mehdiqulu xan dəxi gəlib, qışlagi-Qırçıda batalyon ilə sakin olurdu. Cəbrayıllı bəyləri və xalqı dəxi tamam orada idilər. Hacı Məhəmməd xan məzbur dəxi qafil deyildi. Həmişə adamı və kağızı Cəbrayıllı bəylərinin yanına gəlib-gedirdi. Dürüst onları aldadıb və xatircəm edib, Qaradağa getməye raqib olmuşdular. Hərçənd Cəfərqulu ağa sayıq oldu ki, onlara mane olub, qoymaya, məqdur olmadı”. [Qarabağnamələr. II kitab. Bakı, "Şərq-Qərb", 2006, 288 səh.s.213]
Cəfərqulu ağa 1812-ci ildə İrana kеçmişdi. Оnun İrana kеçdiyini еşidən Qarabağ еlləri hərəkətə gəldilər. Arazdan Gоran çayınadək Qarabağ tоrpağı bоş qaldı. Yaqub ağa öz obasının başında Araza tərəf hərəkət elədi.
Abbas mirzə Cəfərqulu ağaya xan ünvanı vеrib Qaradağa hakim təyin еtdi. Ətrafında оlan Qarabağ еllərinə, cəbrayıllılara Qaradağda yеyimlik yurd vеrdi…
Mir Mehdi Xəzani yazır: “Cəbrayıllı və sair xalqlar Arazın bu Qarabağ tərəfındə rus qoşunundan ehtiyat etməyib, qışlaqlar tutub və tabei-qızılbaş olub, oturdular”. [Qarabağnamələr, II kitab, Bakı, “Yazıçı”, 1991, s.184.]. P. S. Karyagin Cəbrayıllı elini çapıb-talamışdı. Mir Mehdi Xəzani yazır: “Amma rəşid və kamil olan Pyotr Stepanoviç əvvəl öz zirdəstində olan qoşunu ilə Araz kənarında olan Cəbrayıllı və sair xalqlara çapavül edib, çox mal və qoyun qarət və kəsib elədi”. [Qarabağnamələr, II kitab, Bakı, “Yazıçı”, 1991, s.187.].
Rus qaynaqlarına görə, 1812-ci ildə Abbas mirzənin iyirmi minlik ordusununun hücumu zamanı Qarabağdan çoxlu sayda ailə Arazın o biri üzünə sürülüb-aparılmışdı. Bu ailələrin yarıdan çoxu zorla köçürülmüş, bir hissəsi isə iranlıların vədlərinə inanaraq onlara qoşulub-getmişdi. Abbas mirzə Cəbrayıllı yüzbaşısı Yaqub ağaya tabe olan bütün ailələri də əsir aparmış və onları Araz kənarında məskunlaşmışdı. Lakin qarabağlılara verilən vədlər yerinə yetirilmədiyindən iranlılara qarşı onların inam və etibarları itmişdi. Bu barədə məlumat alan general-leytenant Pyotr Stepanoviç Kotlyarevski yaranmış şəraitdən istifadə etmək qərarına gəldi. O, Rusiyaya sədaqətli olan yüzbaşı Yaqub ağa ilə gizli surətdə məktublaşmağa başladı, ondan geri-Qarabağa qayıtmaq fikri olduğunu bildirdi. Ona görə də general Mehdiqulu xanın köməyi ilə əməliyyat planı hazırladı və bu əməliyyatı həyata keçirmək üçün gürcü qrenadyor polkunun komandiri, mayor İvan Nikolayeviç Abxazovun başçılığı ilə üç topla beş yüz piyada və üç yüz otuz nəfərdən ibarət kazak qoşunu göndərdi. Mayor təcili olaraq Araz sahilinə yaxınlaşdı və çayın keçidində iki rota qoyaraq İranın içərilərinə doğru 15 verstlik məsafədə irəlilədi. Xanbağı deyilən dərə ilə gedib köçkünlərin məskunlaşdığı yerləri tutdu. Yaqub ağa ilə şərtləşdikləri kimi toplardan atəş açmaqla işarə verərək kazakların köməyi ilə bir-birindən ayrı düşmüş qarabağlıları bir yerə topladı. Beləliklə, az müddət ərzində səkkiz yüz on bir ailəni Arazın bu tayına-doğma el-obalarına köçürtdü. Bu uğurlu əməliyyata görə mayor İvan Nikolayeviç Abxazov podpolkovnik, iranlılar tərəfindən əsir aparılmış ailələrin Qarabağa qaytarılmasında mühüm rol oynamış yüzbaşı Yaqub ağaya isə kapitan rütbəsi verildi. Eyni zamanda onlar pul mükafatı ilə də təltif olundular. [QAKA, V cild, 1873-cü il, General Rtişşevin Mehdiqulu xana 18 iyul 1812-ci il tarixli 180 nömrəli məktubu. ].
1812-ci ildən sonra Yaqub ağa Cəfərqulu ağanın göstərişi ilə ruslara xidmət etmişdi. Kapitan rütbəsi almışdı.
Yaqub ağanın adı sovet tarix kitablarına salınmışdı.
Yaqub ağanın vəfat tarixi məlum deyil. Yaşlı olduğundan II rus-İran müharibəsi dövrünə çatdığı məlum deyil.
Yaqub ağanın Fətəli bəy adlı oğlu vardı.
Görkəmli hərbi xadim, qorxmaz, ədalətli, cəsur sərkərdə və vətənpərvər, qeyrətli Azərbaycan övladı Yaqub ağanın həyatı ilə bağlı araşdırmalarımız davam edir.
Ənvər ÇİNGİZOĞLU, jurnalist-etnoqraf
Xudaferin.eu
12:16