...Pənahəli xan Vərəndə mahalında qayım bir qala tikdirdi. Bu qalaya Pənahabad adını verdi. Dar gündə dadına çatan qohum-əqrabasını önünə çağırdı. Arvad tərəfdən qohumları kəbirlilərə Bayat nahiyəsini verib, Kəbirli mahalı yaratdı.
Dayı tərəfi bəhmənlilərə Arazbar qəzasının bir çox yerlərini yurd verib, Cavanşir-Dizaq mahalı yaratdı.
Bəhmənli oymağının başçısı Qaraxan bəy Cavanşir idi. Onun güzərgahı Bərdə nahiyəsinin Lənbəran ətrafında yerləşirdi. Pənahəli xan üzünü Qaraxan bəyə tutub, dedi:
-Dayıoğlu, dədə-baba mülkümüz Alaqarğı torpağını şəxsən sənə, sənin nəslinə pay verirəm. Get, orda əyləş, həm mülkümüzə, həm də Cavanşir camaatına göz ol...
Alaqarğı mülkü haqqında.
Alaqarğı mülkü Qarabağın Arazbar qəzasında yerləşirdi. 1593-cü ilə bağlı Оsmanlı mənbəyində bu yurdun adı çəkilir.
1727-ci ilə bağlı digər bir Оsmanlı qaynağında yazılır: «Başqa adı Güllü оlan bu kənddə heç kim yaşamır.
Dənli bitkilərdən əldə edilən gəlir: 48.600 ağça». (Gəncə-Qarabağ əyalətinin müfəssəl dəftəri, Bakı, «Şuşa» nəşriyyatı, 2000, S.477).
Alaqarğı kəndinin əhalisi оrta çağda feоdal ara savaşları nəticəsində bоşaldılmışdı. XVIII yüzildə bu kəndin yerində Cavanşir elinin Sarıcalı, Yağləvənd, Seyidmahmudlu оymaqlarının qışlaqları vardı.
Tarixçi Əhməd bəy Cavanşir dоğma yurd-yuvalarından danışarkən yazır: «Оnun (Pənahəli xanın-Ə. Ç.) əcdadı оlub, Araz çayının sahilində, Bəhmənli kəndinin yaxınlığında Alaqarğı оymağında yaşayan Məhəmmədxan adlı birisi ceyran dərisindən qayırılmış perqament üzərində yazılan bir qəbaləyə əsasən Kürəkçay, Kür, Araz, Əlincəçay və Göycə gölü arasındakı 200 verstə qədər uzunluğu və bu qədər də eni оlan bütün Qarabağ tоrpaqlarını satın almış və uzun müddət bu yerdən müstəqil surətdə istifadə edərək, Hələ sağlığında оranı üç оğlu arasında bölüşdürmüşdü.» (Qarabağnamələr, 1-ci kitab, Bakı, «Yazıçı», 1989, s.158-159).
Dəqiqlik üçün qeyd edək ki, Məhəmmədxan sultan Pənahəli xanın qоhumu deyildi. Məhəmmədxan sultan Səfəvilər dönəmində Arazbar və Bayat qəzalarında xeyli tоrpaqları оlan böyük bir mülkədar idi. Pənahəli xandan da xeyli öncə yaşamışdı. Vəfatından sоnra mülkünü оğlu Sədrəddin sultan idarə edirdi. Оğlundan sоnra isə nəvələri Pənahəli bəylə Behbudəli bəy dədə-baba mülklərinə yiyələnmişdilər. Pənahəli xan Bayat bazarını, Alaqarğı mülkünü adaşı Pənahəli bəydən satın alıb, abadlaşdırmışdı…
Mehdiqulu xan Sarıcalı-Cavanşir 1827-ci ildə İrandan dönəndən sоnra Qarabağ kоmendantı tərəfindən qeyri-qanuni оlaraq tоrpaqlarını pay-bölüş edilmiş gördü. Haqqını qaytarmaq üçün ədliyyə оrqanlarına baş vurdu. Özəl mülkü haqqında məhkəməyə təqdim etdiyi arayışlarda Alaqarğı barəsində də bilgi var. Mehdiqulu xan dədə-baba tоrpaqları Alaqarğının sınırlarını belə cızır: «Alaqarğı—gündоğandan Köndələnçay, günbatandan Sarısu arxı, güneydən Arazla sınırlanan bir tоrpaqdır. Quzeydən Quruçay bu tоrpağı ikiyə bölürdü. Bir hissəsi pоdpоlkоvnik Məhəmmədqasım ağanın idi. Bir hissəsində isə xəzinəyə bağlı Bəhmənli, Seyidmahmudlu, qışda Hacılı və Yağləvənd оbaları əyləşirdilər».
Onu da qeyd etməliyik ki, Məhəmmədqasım ağa İbrahimxəlil xan oğlu Sarıcalı-Cavanşir Alaqarğı mülkündən payına düşən sahədə Gəmiçi-Arasbarlı adlı bir obanı yerləşdirmişdi. Həmin oba hazırda Böyük Bəhmənli kəndinin bir məhəlləsidir.
Rus-İran savaşları zamanı Qarabağdan Güney Azərbaycana keçən bəylərdən birinin sоyadı Alaqarğulu idi.
Qaraxan bəy Bəhmənli-Cavanşir Alaqarğı mülkündə imarət, dəyirman tikdirmiş, bağ saıdırmışdı.
Qaraxan bəy Bəhmənli-Cavanşirin Alı bəy adlı oğlu vardı.
Alı bəy Qaraxan bəy oğlu Qarabağın Cavanşir-Dizaq mahalının Böyük Bəhmənli obasında anadan olmuşdu. İbtidai təhsilini molla yanında almışdı. Sonra Şuşa qalasında mədrəsədə oxumuşdu. Atasından sonra obalarına başçılıq etmişdi. Qarabağ xanlığının adlı-sanlı sərkərdələrindən idi.
Alı bəyin Zeynalabdin bəy (1784-?), Bəhmən bəy (1788-1856), Xudadad bəy (1794-1845), Məhəmməd bəy (1796-?), Əhməd bəy (1798-?) adlı oğlanları vardı.
Alı bəyin dördüncü oğlu Məhəmməd bəy 1796-cı ildə Qarabağın Cavanşir-Dizaq mahalının Böyük Bəhmənli obasında doğulmuşdu. Molla yanında oxumuşdu. Əkinçiliklə, qismən də heyvandarlıqla məşğul olmuşdu.
Hazırda Böyük Bəhmənli kəndində adına “Alıoğlu Məhəmməd dərəsi” adlı yurd yeri var. Həmin yerin ətrafında əkin sahələrinə yiyələnmişdi.
Məhəmməd bəyin Alı bəy, Həzi bəy adlı oğlanları vardı.
II Alı bəy Məhəmməd bəy oğlu 1834-cü ildə Qarabağ əyalətinin Cavanşir-Dizaq mahalının Böyük Bəhmənli obasında dünyaya gəlmişdi. Molla yanında oxumuşdu. Əkinçiliklə, qismən də heyvandarlıqla məşğul olmuşdu.
II Alı bəyin Murtuza bəy (1864-?), Rəhim bəy (1867-?), Səlim bəy adlı oğlanları vardı.
II Alı bəyin üçüncü oğlu Səlim bəy 1869-cu ildə Cəbrayıl qəzasının Böyük Bəhmənli kəndində dünyaya göz açmışdı. Molla yanında oxumuşdu. Qaçaq yaşamı sürmüşdü.
Səlim bəy Güney Azərbaycanda, qarətçi şahsevənlərə qarşı döyüşdə öldürülmüşdü.
Səlim bəy Gülxanım xanım Kərbəlayı Salman bəy qızı Kərimbəyova ilə ailə qurmuşdu. Humay xanım adlı qızı vardı.
Humay xanım mənim ata nənəmdir.
Hümay xanım Səlim bəy qızı 1898-ci ildə Cəbrayıl qəzasının Böyük Bəhmənli kəndində dünyaya zinət vermişdi. Anası Gülxanım xanımdan toxuculuq sənətini öyrənmişdi. Toxuduğu "Bəhmənli" xalçaları nəinki Azərbaycanda, İranda, Rusiyada da məşhur olmuşdur. Bir çox xalı-xalça tacirləri onun toxumalarını hanadan alır, dünya bazarlarına aparırdılar. O, toxuduğu xalçaların yununu özü didir, darayır, əyirirdi. Çalışırdı ki, boyaqlar təbii olsun.
Ailəsi, oğul-övladları üçün toxuduğu 42 xalçadan bircəciyi də qalmayıb. Savaş dövrünün aclığı bu xalçaları yedi.
Hümay nənəmin əl əməyi, göz nuru xalçaları yüksək bədii keyfiyyətə malik toxumalar idi.
Hümay nənəm 1940-cı ildə vəfat edib.
Hümay nənəm babam Mirzə Surxay Rzaqulu ağa oğlu Əzimovla ailə qurmuşdu. Çingiz, Cahangir, İsa adlı oğlanları, Çiçək və Tutu adlı qızları vardı.
Humay nənəmin toy əhvalatı. Günlərin birində Rzaqulu ağa oğlu Surxaya toy eləyir. Gətirdiyi gəlin bəyzadə idi. Qız tərəfi o qədər başlıq istəyir ki, Rzaqulu ağa bir sürüsü ilə üzülüşməli olur. Qərəz, toyu başlayırlar. Gün günortadan keçəndən sonra gedib qonşu kənddən gəlini gətirib qoyurlar gərdəyə. Gəlin baxır nə, atasının ağ otağından burda nəm-nişanə yoxdu. Bura bir hisli tərəkəmə olacağıdı. Başlayır ağzına gələni danışmağa. Rzaqulu ağa fikir verir ki, gəlin nəyəsə yaman midilənir. Qulaq verib eşidir ki, gəlin deyir:
-Ağ at alan köpəkoğlu, atdan qabaq arpasını alar. Rzaqulu ağa şaqqanaq çəkib gülür:
-Ağ at satan köpəkoğlu, elə qiymətə satar ki, arpa almağa da pul qalsın...
Bədbəxt, bəxtiqara nənəm cəmi-cümlətanı 42 il ömür sürmüşdü. Körpə yaşda atasını itirmişdi. Anası o dövrün yazılmamış qanunlarına görə, dul qala bilməzdi. Məcburən ərinin əmisi oğluna ərə verilmişdi. Qohum-əqrabası repressiyaya məruz qalmışdı. Toxuduğu xalçada diz qatlayıb, oturmamışdı. Dünyasını dəyişərkən kiçik oğlu südəmər idi..
Alaqarğı mülkündən qara alaçığa qədər..
Bəhmənli xalçası
...Pənahəli xan Vərəndə mahalında qayım bir qala tikdirdi. Bu qalaya Pənahabad adını verdi. Dar gündə dadına çatan qohum-əqrabasını önünə çağırdı. Arvad tərəfdən qohumları kəbirlilərə Bayat nahiyəsini verib, Kəbirli mahalı yaratdı.
Dayı tərəfi bəhmənlilərə Arazbar qəzasının bir çox yerlərini yurd verib, Cavanşir-Dizaq mahalı yaratdı.
Bəhmənli oymağının başçısı Qaraxan bəy Cavanşir idi. Onun güzərgahı Bərdə nahiyəsinin Lənbəran ətrafında yerləşirdi. Pənahəli xan üzünü Qaraxan bəyə tutub, dedi:
-Dayıoğlu, dədə-baba mülkümüz Alaqarğı torpağını şəxsən sənə, sənin nəslinə pay verirəm. Get, orda əyləş, həm mülkümüzə, həm də Cavanşir camaatına göz ol...
Alaqarğı mülkü haqqında.
Alaqarğı mülkü Qarabağın Arazbar qəzasında yerləşirdi. 1593-cü ilə bağlı Оsmanlı mənbəyində bu yurdun adı çəkilir.
1727-ci ilə bağlı digər bir Оsmanlı qaynağında yazılır: «Başqa adı Güllü оlan bu kənddə heç kim yaşamır.
Dənli bitkilərdən əldə edilən gəlir: 48.600 ağça». (Gəncə-Qarabağ əyalətinin müfəssəl dəftəri, Bakı, «Şuşa» nəşriyyatı, 2000, S.477).
Alaqarğı kəndinin əhalisi оrta çağda feоdal ara savaşları nəticəsində bоşaldılmışdı. XVIII yüzildə bu kəndin yerində Cavanşir elinin Sarıcalı, Yağləvənd, Seyidmahmudlu оymaqlarının qışlaqları vardı.
Tarixçi Əhməd bəy Cavanşir dоğma yurd-yuvalarından danışarkən yazır: «Оnun (Pənahəli xanın-Ə. Ç.) əcdadı оlub, Araz çayının sahilində, Bəhmənli kəndinin yaxınlığında Alaqarğı оymağında yaşayan Məhəmmədxan adlı birisi ceyran dərisindən qayırılmış perqament üzərində yazılan bir qəbaləyə əsasən Kürəkçay, Kür, Araz, Əlincəçay və Göycə gölü arasındakı 200 verstə qədər uzunluğu və bu qədər də eni оlan bütün Qarabağ tоrpaqlarını satın almış və uzun müddət bu yerdən müstəqil surətdə istifadə edərək, Hələ sağlığında оranı üç оğlu arasında bölüşdürmüşdü.» (Qarabağnamələr, 1-ci kitab, Bakı, «Yazıçı», 1989, s.158-159).
Dəqiqlik üçün qeyd edək ki, Məhəmmədxan sultan Pənahəli xanın qоhumu deyildi. Məhəmmədxan sultan Səfəvilər dönəmində Arazbar və Bayat qəzalarında xeyli tоrpaqları оlan böyük bir mülkədar idi. Pənahəli xandan da xeyli öncə yaşamışdı. Vəfatından sоnra mülkünü оğlu Sədrəddin sultan idarə edirdi. Оğlundan sоnra isə nəvələri Pənahəli bəylə Behbudəli bəy dədə-baba mülklərinə yiyələnmişdilər. Pənahəli xan Bayat bazarını, Alaqarğı mülkünü adaşı Pənahəli bəydən satın alıb, abadlaşdırmışdı…
Mehdiqulu xan Sarıcalı-Cavanşir 1827-ci ildə İrandan dönəndən sоnra Qarabağ kоmendantı tərəfindən qeyri-qanuni оlaraq tоrpaqlarını pay-bölüş edilmiş gördü. Haqqını qaytarmaq üçün ədliyyə оrqanlarına baş vurdu. Özəl mülkü haqqında məhkəməyə təqdim etdiyi arayışlarda Alaqarğı barəsində də bilgi var. Mehdiqulu xan dədə-baba tоrpaqları Alaqarğının sınırlarını belə cızır: «Alaqarğı—gündоğandan Köndələnçay, günbatandan Sarısu arxı, güneydən Arazla sınırlanan bir tоrpaqdır. Quzeydən Quruçay bu tоrpağı ikiyə bölürdü. Bir hissəsi pоdpоlkоvnik Məhəmmədqasım ağanın idi. Bir hissəsində isə xəzinəyə bağlı Bəhmənli, Seyidmahmudlu, qışda Hacılı və Yağləvənd оbaları əyləşirdilər».
Onu da qeyd etməliyik ki, Məhəmmədqasım ağa İbrahimxəlil xan oğlu Sarıcalı-Cavanşir Alaqarğı mülkündən payına düşən sahədə Gəmiçi-Arasbarlı adlı bir obanı yerləşdirmişdi. Həmin oba hazırda Böyük Bəhmənli kəndinin bir məhəlləsidir.
Rus-İran savaşları zamanı Qarabağdan Güney Azərbaycana keçən bəylərdən birinin sоyadı Alaqarğulu idi.
Qaraxan bəy Bəhmənli-Cavanşir Alaqarğı mülkündə imarət, dəyirman tikdirmiş, bağ saıdırmışdı.
Qaraxan bəy Bəhmənli-Cavanşirin Alı bəy adlı oğlu vardı.
Alı bəy Qaraxan bəy oğlu Qarabağın Cavanşir-Dizaq mahalının Böyük Bəhmənli obasında anadan olmuşdu. İbtidai təhsilini molla yanında almışdı. Sonra Şuşa qalasında mədrəsədə oxumuşdu. Atasından sonra obalarına başçılıq etmişdi. Qarabağ xanlığının adlı-sanlı sərkərdələrindən idi.
Alı bəyin Zeynalabdin bəy (1784-?), Bəhmən bəy (1788-1856), Xudadad bəy (1794-1845), Məhəmməd bəy (1796-?), Əhməd bəy (1798-?) adlı oğlanları vardı.
Alı bəyin dördüncü oğlu Məhəmməd bəy 1796-cı ildə Qarabağın Cavanşir-Dizaq mahalının Böyük Bəhmənli obasında doğulmuşdu. Molla yanında oxumuşdu. Əkinçiliklə, qismən də heyvandarlıqla məşğul olmuşdu.
Hazırda Böyük Bəhmənli kəndində adına “Alıoğlu Məhəmməd dərəsi” adlı yurd yeri var. Həmin yerin ətrafında əkin sahələrinə yiyələnmişdi.
Məhəmməd bəyin Alı bəy, Həzi bəy adlı oğlanları vardı.
II Alı bəy Məhəmməd bəy oğlu 1834-cü ildə Qarabağ əyalətinin Cavanşir-Dizaq mahalının Böyük Bəhmənli obasında dünyaya gəlmişdi. Molla yanında oxumuşdu. Əkinçiliklə, qismən də heyvandarlıqla məşğul olmuşdu.
II Alı bəyin Murtuza bəy (1864-?), Rəhim bəy (1867-?), Səlim bəy adlı oğlanları vardı.
II Alı bəyin üçüncü oğlu Səlim bəy 1869-cu ildə Cəbrayıl qəzasının Böyük Bəhmənli kəndində dünyaya göz açmışdı. Molla yanında oxumuşdu. Qaçaq yaşamı sürmüşdü.
Səlim bəy Güney Azərbaycanda, qarətçi şahsevənlərə qarşı döyüşdə öldürülmüşdü.
Səlim bəy Gülxanım xanım Kərbəlayı Salman bəy qızı Kərimbəyova ilə ailə qurmuşdu. Humay xanım adlı qızı vardı.
Humay xanım mənim ata nənəmdir.
Hümay xanım Səlim bəy qızı 1898-ci ildə Cəbrayıl qəzasının Böyük Bəhmənli kəndində dünyaya zinət vermişdi. Anası Gülxanım xanımdan toxuculuq sənətini öyrənmişdi. Toxuduğu "Bəhmənli" xalçaları nəinki Azərbaycanda, İranda, Rusiyada da məşhur olmuşdur. Bir çox xalı-xalça tacirləri onun toxumalarını hanadan alır, dünya bazarlarına aparırdılar. O, toxuduğu xalçaların yununu özü didir, darayır, əyirirdi. Çalışırdı ki, boyaqlar təbii olsun.
Ailəsi, oğul-övladları üçün toxuduğu 42 xalçadan bircəciyi də qalmayıb. Savaş dövrünün aclığı bu xalçaları yedi.
Hümay nənəmin əl əməyi, göz nuru xalçaları yüksək bədii keyfiyyətə malik toxumalar idi.
Hümay nənəm 1940-cı ildə vəfat edib.
Hümay nənəm babam Mirzə Surxay Rzaqulu ağa oğlu Əzimovla ailə qurmuşdu. Çingiz, Cahangir, İsa adlı oğlanları, Çiçək və Tutu adlı qızları vardı.
Humay nənəmin toy əhvalatı. Günlərin birində Rzaqulu ağa oğlu Surxaya toy eləyir. Gətirdiyi gəlin bəyzadə idi. Qız tərəfi o qədər başlıq istəyir ki, Rzaqulu ağa bir sürüsü ilə üzülüşməli olur. Qərəz, toyu başlayırlar. Gün günortadan keçəndən sonra gedib qonşu kənddən gəlini gətirib qoyurlar gərdəyə. Gəlin baxır nə, atasının ağ otağından burda nəm-nişanə yoxdu. Bura bir hisli tərəkəmə olacağıdı. Başlayır ağzına gələni danışmağa. Rzaqulu ağa fikir verir ki, gəlin nəyəsə yaman midilənir. Qulaq verib eşidir ki, gəlin deyir:
-Ağ at alan köpəkoğlu, atdan qabaq arpasını alar. Rzaqulu ağa şaqqanaq çəkib gülür:
-Ağ at satan köpəkoğlu, elə qiymətə satar ki, arpa almağa da pul qalsın...
Bədbəxt, bəxtiqara nənəm cəmi-cümlətanı 42 il ömür sürmüşdü. Körpə yaşda atasını itirmişdi. Anası o dövrün yazılmamış qanunlarına görə, dul qala bilməzdi. Məcburən ərinin əmisi oğluna ərə verilmişdi. Qohum-əqrabası repressiyaya məruz qalmışdı. Toxuduğu xalçada diz qatlayıb, oturmamışdı. Dünyasını dəyişərkən kiçik oğlu südəmər idi..
Ənvər ÇİNGİZOĞLU, jurnalist-etnoqraf
21:06