Qarabağ toxucularından ərməğan..

Keçən çağlarda Qarabağ ərazisində toxuculuq geniş inkişaf etmişdi. Şuşa şəhərində, Lənbəran, Bərdə, Tuğ, Horadiz, Hindarx, Qarğabazar, Daşkəsən və başqa kəndlərdə müxtəlif növ və çeşidli parçalar toxunurdu. Toxuculuğun əsas sahəsi şərbaflıq, xalçaçılıq idi. Yardımçı sahələr isə həllaclıq, boyaqçılıq sayılırdı.

XVIII yüzildə Qarabağın yaşayış məntəqələrində parça istehsalı sahəsində meydana gələn müəyyən ixtisaslaşma sonrakı dönəmdə də davam edirdi. Burda istehsal olunub, geniş işlənən və başqa yerlərə ixrac olunan parçalar sırasında zərbəft, xara, atlas, tafta, qanovuz, kəmxa, kiseyə, məxmər, darayı, mahud, şal, tirmə, midqal, bez və s. qeyd etmək lazımdır. Bu parçalardan bəziləri xalq arasında "Hacı mənə bax", "gecə-gündüz", "gendə dur", "alışdım yandım", "küçə mənə dar gəlir", “qonşu bağrı çatladan” və s. ad altında məşhur ildi.

Qarabağın Kəbirli mahalının Lənbəran kəndində toxuculuq hər yöndən inkişaf еtmişdi. «Lənbəran şalvarı» Qarabağ aristokratiyasının gеyimi idi. İbrahimxəlil xan Sarıcalı-Cavanşirin vəziri, ünlü şair Molla Pənah Vaqif yazırdı:

 

Çün bizim  şalvarımız  əlavü  həm  əfzəl  gərək

Rəngi  yaşıl,  bir  qədər  qəddi  dəxi  ətvəl  gərək,

Əbrişimi  zülfi-müşkəfşanı  müsmsəl  gərək,

Toxuyan  amma  onu  bir  ağü  nazik  əl gərək,

Lənbəran  məhvəşlərindən  bu  işə  fеysəl  gərək.

 

Toxuculuğun ən başlıca alətlərdən biri cır-cır cəhrədir. Nənələr əvvəcə onun qulağını yağlayar, tağalağını iyə taxar, sonra əlçimi iyin burnuna tutub fırladardılar. Düyçə iyə sarıldıqça dərdini zümzüməyə çevirərdilər:

 

Mənim cəhrəm palıddı,

Yarım hey, yarım hey!

Əlçimlərim qalıbdı,

Yarım hey, yarım hey!

 

Düyçədən yumaq, yumaqdan kələf düzəldərdilər. Xalı-xalçanın, gəbə-cecimin, nəməndin, kilimin əriş-arğacını toxuyardılar bu cəhrədə. Yüyrənə yumaq asan nənələr bir də görərdin qonşu qızını tovlayıb, iş gördürürlər:

-Qonşu qızı-ev gəlini, səni nəvəmə alacağam, gəl nənəyə kömək elə. Qırmızıyanaq qonşu qızı utana-utana əyləşərdi cəhrə başına. Naşılığından cəhrənin iyini əyərdi. Nənə əlçimin yedəyə yaxşı getmədiyini görüb qonşu qızına köməyə gələrdi:

 

-Ərişini arğacına bab elə,

Görən desin ha belə!

-Ay nənə, iyin əyriymiş, yaxşı əyrilmir,-deyə qız özünü duruya çıxarmaq istəyirdi.

-Yox, ay bala, iydə varsa, cəhrədə də var,-deyib qımışa-qımışa iyi düzəldərdi. Qonşu qızı əyirə-əyirə fikirləşərdi:

-Yun mənim, yumaq mənim, ev mənim-oymaq mənim...

 

Qarabağın  alçası,

          Döşənibdir  xalçası.

          Bir  gözəl  qız  sevmişəm.

          Qızıl  gülün  qönçəsi.

 

         Xalça toxunuşunda başlıca alət həvədir. Xoş gördük, ay əyriboyun həvə!-deyə həvəni ələ alardılar. Xalı-xalçalar sənin dişlərinlə bərkiyib. Səni hanaya gupayan qızlar nə oxuyardılar:

 

Əlimdə həvə,

Gedirdim evə,

Bir sürü dəvə

Çıxdı qarşıma.

 

Yersiz gülüsəyən qonşu oğluna “Həvədiş!”-demişdi xalçaçı qız. Həvənin yanında boy verən kirgid özünü xatırladardı:

 

Əlində kirgid,

Pisliyi tərgid.

 

Kirgidin yanında sərgilənən xalça qayçısı da toxucu deyimlərinin bəzəyidir. Adıbəlli xalçaların uzun xovu bununla alınardı. Zərifləşərdi xalılar.  Kəsə-kəsə qızlar oxuyardılar:

 

Əlimdə qayçı,

Dağlarda keçi,

Bir bölük elçi

Çıxdı qarşıma.

 

Keçən günnərdə bir arvad gün çırtdıyandan evdən çıxarmış ki, gedirəm Xanbala bəyin arvadı Xanımnisə xanıma xalça toxumağı öyrədəm. Arvadın əri də mızıldanarmış ki, niyə yaxşı xalça toxuyandan, hanı bizimki? Arvad da ərinin ağzının üstündən vurarmış ki, dilinə təbənə batsın, a yassar, qoy xanımı öyrədim, sonra növbə bizimdi. Xanım da yeddi batman yun vəd verib.

Qərəz, arvad bu mahnayla dörd fəsil oturur xanımgildə. Artıq-urtuqdla qarnını doyurur. Çöldən-çəməndən ac-susuz evə gələn kişi bir gün arvadı tapmayıb, bərk hirslənir. Çomağını götürüb, yollanır Xanbala bəygilə. Arvad uzaqdan ərinin gəlişini görüb, qırımından başa düşür ki, hirslidir. Özünü atır bayıra. Uca səslə üzünü xanıma tutub, deyir:

-Xanım, ay xanım, göyü göy elə, yanını yaşıl, mən gedirəm, ərim dalaşır..

Kəndimizdə qadınlar qız bəyənməyə hamama deyil, hana üstünə gedərdilər. Hansı  qız əldən pərgarıdı, ərgənlərə nişan verərdilər:

- Qız, nə qız! Xalına bax, xalı toxu. On barmağında on mərifət var. Hananı burdan asır, ordan kəsir. Maşallah! Gədiyə bundan artıq qız olmaz ki.

Qadınlar tez bu qızın başının üstünü kəsdirirdilər:

-Qızım, mal danadan,

Ev hanadan. Gəl nənəyə kömək elə, xalını xallıyaq, al rənginən allıyaq. Xalçamızı kəsən günü, səni nəvəmə nişanlıyaq.

Qız da ağzını büzərdi:

-Yox, ay nənə, anam tapşırıb mənə:

Yun  dararsan   kilk    olar, 

               Ev   tikərsən  mülk   olar.

         Qarı dilini şirin eləyirdi:

Gözəlim, mehribanım, nəvəmin bığ yeri tərləyib. Ərgəndi, bu günə-sabaha elçi gedirik. Gülnaz, Telnaz yoldadı.

-Yox, ay nənə, anam tapşırıb mənə:

Hana   toxuyursan   qıl   olar,

           Yer   əkərsən   pul  olar.

         Qızım, a qızım, çəpiştel nəvəm...

-Yox, ay nənə, anam tapşırıb mənə:

-Davar   bəslə    kürk   olacaq, ev tikərsən mülk olacaq...

Qarabağda toxunan parçalardan biri “darayı” adlanırdı. Darayı - kətan qrupuna aid olub, sıx toxunuşlu, sapı tovlu, bişmiş baramadan toxunan, üzü qeyri-şəffaf parçalardandır. Kasıblar geyinəndə varlılar deyərdilər:

-Ay darayı, darayı, sən geyər hər ayı! Əlbəttə,  xoşagəlməz,  lakin  obrazlı  deyilən  bu ifadədə  heç də  darayı  parça  bədii  keyfiyyətcə  aşağı  olan  toxuma  kimi  qeyd edilmir. Atalar  bununla  darayının  möhkəm,  elastik, hər cür  təsirə  davamlı  bir  parça  olduğunu  inandırmaq  istəmişlər. Hələ XVIII  yüzildən  Qarabağın yaşayış məntəqələrində  darayı  toxumanın  yüksək  səviyyədə  istehsal  edildiyi  məlumdur. Kətan  qrupuna aid  toxumalar  kimi,  darayı  da  arşınnüma və  ədədi toxunurdu. XIX  əsrdə bu toxumanın  hər  iki növü Şamaxı,  Gəncə  və  Şuşa  şəhər  istehsalında  mühüm  yer  tuturdu. Darayı  toxumalar  da  zolaqlı  və  dama-dama  naxışlı  olurdu. Lakin  bu  toxumanın  ədədi  növü  nisbətən  zəngin tərtibata malikdir. Belə ki,  darayının  ədədi  nümunələrinin, məsələn,  fitə, boğça  və s. bu  qəbildən  olan  əşyaların  aydın,  ifadəli,  xoş  və yumşaq  boyalarla  nəzərə çarpan  zolaq  və damaları  üzərinə  sərbəst  olaraq  “bulud”  və  ya  “ot”  təsvirli  çox  xırda  ağ  çizgilər  və ya  rəngli  metal  saplar  da  əlavə  olunurdu. Əlbəttə, bu  sadə  bədii  detallar  ayrılıqda  heç bir  dekorativ  məna  kəsb  etmir. Bunlar  yalnız  müəyyən  formaya  malik  qeyri-şəffaf  ədədi darayı  toxumalara  tətbiq  eddildikdə  sözsüz  ki,  quru  zolaq  və  dama  naxışların  qismən  yumşaq  və  mülayim  olmasını  təmin  etmiş  olur. Ədədi  darayı  toxumaların  əksinə  olaraq arşınnüma  darayılar  bir rəngdə  və  saya  toxunurdu. Bu parçalardan  əsas  etibarilə  qadın  üst paltarlarında  istifadə  olunurdu. XIX  əsrdə  Təbrizdə, Şamaxıda, Şuşada  və Gəncədə  “yaşıl darayı”,  “sarı  darayı”,  “dizlik  darayı” və  “cittel darayı”  adı  ilə  tanınan  xüsusi  əbədi  darayı  qadın  çarşabları  da  hazırlanırdı. Bu  dövrdə  Azərbaycan  qadınlarının  geyimlərinin çox  qisminin  darayı  toxumalardan  hazırlandığını  Aşıq  Ələsgərin  şerlərindən  də  görə bilərik. Məsələn:

 

                            Başında  Herat  kəlağayı,

                            Hər  paltarı  darayıdır.

                            Bəşərə bənzətmək  olmaz,

                            Göydə  mələklər tayıdır.

 

Qarabağda toxunan parçalardan biri də “alaca”dır. Alaca  toxumanın   bədii   xüsusiyyəti,  onun  məişətdə    tutduğu  mövqeyi,   istehsal   olduğu    yeri   haqqında    məlumatı  Qafqaz   Kustar   Komitəsinin  İpəkçilik  şöbəsinin   hesabatlarından  daha  aydın   görmək   olar.   Hesabatların   birində   yazılırdı:  “...Alaca  kip   toxunuşa, qırmızı   rəngli   zol-zol  naxışa  malik   ipək  toxumadır”. “Şuşa  istehsalı   olan   bu   növ   parçadan    varlı  qadınlar  üst  paltarı   geyirdilər”.  Bu  məlumatdan   aydın  olur   ki,  Şuşada  istehsal  olunan   ipək  alacadan   zərif   toxuma    kimi  yalnız  qadın   üst  paltarlarının   hazırlanmasında   istifadə   olunmuşdur. Qeyd  etmək  lazımdır  ki,   ortabab,   varlı  ailəyə  mənsub   qadınların  zərli  toxumalarla   yanaşı,  alaca   parçadan  da  paltar   geydiklərinə hələ  XVI-XVII  yüzillərdə   yaşamış  bəzi  aşıqların   qoşmalarında   da  təsadüf  edirik. Sarı   Aşıq deyirdi:

 

Geyibsən   alacanı,

Təb  saxla   alacanı.

Yarın   ala gözləri

Az  qala   ala canı.

 

Parçalardan bu qədər. Bir az da naxışlardan söhbət açaq. Xalı-xalça üzərində naxışları, çeşniləri yəqin ki, görmüsünüz. Hər naxışın, hər çeşninin bir adı var. Biz birər-birər gülləyək, siz də öyrənmiş olun. Naxışlar belə sıralanır: Öküz gözü, Qurd ağzı, Qaz ayağı, Dəvə boynu, Siçan dişi, Qoç buynuzu.

Çeşnilər də çoxdur. Dağ adına “Yaylaq yolu”, aran adına “Toplu yonca” var. Deyərlər ki, dəli qız bir naxış bilər, öpər onu toxuyar, çevirər onu toxuyar.

 

Ənvər ÇİNGİZOĞLU, jurnalist-etnoqraf

 

 

19:38