Məşədi Zeynalabdin bəy Abdinbəyov: zalımın önündə, məzlumun yanında..

Bir azərbaycanlı sovet müəllifi hesab edirdi ki, “Difai” partiyası “ermənilərlə yeni milli toqquşmalar baş ver əcəyi təqdirdə türk burjuaziyasının öz mülkiyyətinə və ticarət dövriyyəsinə görə təşviş və qorxu keçirməsi” nəticəsində yaranmışdır və burjuaziya “öz əmlakını əldə saxlamaq və ticarət-sənaye maraqları ilə əlaqədar olaraq azadlıq hərəkatına başçılıq edirdi”. Bel əliklə, müəllif “Difai” partiyasının yaranması səbəblərini açıqlayarkən tarixi hadisələrin işıqlandırılmasında marksizm ideologiyası çərçivəsindən kənara çıxa bilməmiş və bu problemə sinfi mövqedən yanaşmışdı. Biz bu yazımızda türk burjuaziyasının nümayəndələrinin birindən söhbət açacağıq. Məşədi Zeynalabdin  bəy Abdinbəyovdan.

Məşədi Zeynalabdin  bəy Qarabağda, Şuşada tanınmış abdinbəyovlar soyuna bağlıdır. Abdinbəyovların əsli Təbriz şəhərindəndir. Ulu babaları Pənahəli xan tərəfindən Təbrizdən Bayat qalasına, sonra Şahbulaq qalasına, daha sonra Pənahabad qalasına köçürülmüşdü. Şuşanın Təbrizli məhəlləsində məskunlaşmışdılar. Ulu babası  Zeynalabdin  bəy  XVIII  yüzilin  sоnunda,  XIX  yüzilin  önlərində Şuşada yaşamışdı.

Zeynalabdin bəyin törəməsi Abdinbəyоv sоyadını daşıyırdı.

Zeynalabdin  bəy  Hacı Hüseynəli bəy Kəbirlinin (?-1805) qızı Zeynəb  xanımla  ailə  qurmuşdu. Əhməd  bəy,  Qasım  bəy  adlı  oğlanları,  Tutu  xanım  adlı  qızları  vardı.

Əhməd  bəy Zeynalabdin  bəy oğlu 1821-ci  ildə  Şuşa  şəhərində  anadan  оlmuşdu. Mədrəsə  təhsili  almışdı. Mülkədar idi, ana babasından qalma Mirzalıbəyli оbasının və Bərdə kəndinin bir hissələrini idarə edirdi.

Əhməd  bəy  Tubu  bəyim  Cavanşirlə  yaşam  qurmuşdu. Zeynalabdin  bəy,  Muxtar  bəy,  Məmməd  bəy  adlı  oğlanları vardı.

II Zeynalabdin  bəy Əhməd  bəy  oğlu 1846-cı  ildə  Şuşa  şəhərində  dоğulmuşdu. İbtidai təhsilini molla yanında almışdı. Sonra rus dilində yazı-pozu öyrənmişdi. Pak  Xоrasan  tоrpağını, Məşhədi-müqəddəsi   ziyarət  etmişdi.

Məşədi Zeynalabdin  bəy Abdinbəyov mülkədar və varlı tacir idi. Mülkədar kimi Bərdə kəndinin və Mirzalıbəyli obasının bir hissəsinin yiyəsi idi. Tacir kimi Şuşa şəhərində xeyli dükanları vardı, yarısını icarə vermis, yarısını isə özü idarə edirdi.

 Məşədi Zeynalabdin  bəy Abdinbəyov XIX əsrin sonlarında Bərdə kəndinə köçdü. Onun ərazisində fəaliyyət göstərən həftəbazarında dükanlar tikdirdi. Həftə bazarı əksər hallarda şəhərin meydanında, daha dəqiq desək şəhər darvazaları önündə təşkil edilirdi. Bu ticarətin əsas fərqləndirici cəhəti ondan ibarət idi ki, burada daha çox kənd təsərrüfatı məhsulları satılırdı. Torpaq sahiblərinin bir çox natural vergiləri tədricən pulla əvəz etmələri kəndliləri istehsal etdikləri məhsulun bir hissəsini bazara çıxarmağa məcbur edirdi. Q. Osipov Bərdədə fəaliyyət göstərən həftəbazar haqqında yazır: "Kənddə bazar var ki, həftənin cümə günləri ətraf kəndlərdən bura satış məqsədilə kənd təsərrüfatı məhsulları və mal-heyvan gətirirlər. Bazar bərdəlilərdən ötrü böyük anlam daşıyır, çünki onların özləri də kənd təsərrüfatı məhsulları istehsal edirlər". [Осипов Г. "Селения Барда Джеванширского уезда Елизаветпольской губернии", СМОМПК, вып. XVII, Тифлись, 1893, с. 119].

Bərdədə Həftəbazarı adlanan bu alış-veriş yerində əsasən məişət üçün çox zəruri olan şeylər—arşın mal, qənd, çay, bəzi ev əşyaları və sairə də satılırdı.

Makar Barxudaryans 1894-cü ildə qələmə aldığı "Artsax" kitabında yazır: "İndiki Bərdənin əhalisi şiədir. Burda həftənin cümə günündə fəaliyyət göstərən bazar və yarmarka var. Hər tərəfdən bura çox saylı ticarət əhli toplanır". [Бархударянц М. Арцах. Перевод М.Яргулянца. НАИИ НАНА, инв. №1662, 461 с. c. 35]

Bəzi səyyahlar Bərdədə bazar olduğunu söyləyirlər. XIX əsrin sonunda Bərdədə olmuş Vasili Sidorov da yazır: "Atı dəyişənə qədər, yoldaşlarım məni bazara apardılar. Bazar dükanlarla əhatə olunmuş tozlu meydandan və müxtəlif adamlardan ibarət idi. [Сидоров В. Кавказ. Путевые заметки и впечатления. Практические сведения для туриста. Санкт Петербург: Тип А.Катанскаго, 1897, 675 c.].

Etnoqraf H. Quliyev yazır: "Azərbaycanda at alveri ancaq bazarlarda - həftəbazarlarında aparılırdı. Belə bazarlar Yelizavetpolda, Tiflisdə, Bərdədə, Kürdəmirdə və başqa yerlərdə fəaliyyət göstərirdi. Bura İrandan, Dağıstandan, Türkiyədən, Gürcüstandan və Rusiyadan alıcılar gəlirdi. [Гулиев Г.А. Этнографические проблемы скотоводческого хозяйства Азербайджана в XIX - начале ХХ в.Баку: Элм, 1996, 208 с.  c.89].

XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəlləri üçün Bərdədə ticarət müəssisələrinin sayı 25-ə çatmışdı. 1901-ci ildə Bərdədə 15 sənətkarlıq emalatxanası, 14 dükan, 3 çörəkxana və həftəbazarı fəaliyyət göstərirdi.  [Сборник сведений о Елисаветпольской губернии, Издание Елисаветпольского губернского статистического комитета; сост. И.Л.Сегаль.- Тифлис: Типография Т-ва Версичев и Каменмахер, 1902.- IX, 301, VI с.,  c. 219]

Məşədi Zeynalabdin  bəy Abdinbəyov  “Difai” partiyasının və “Qeyrət” təşkilatının Bərdə özəyinin üzvü idi. Özəyin mənfəətinə xeyli vəsait buraxmışdı. Onlar bu pulla silah almış, təşkilatın üzvlərini və Bərdə fəallarını silahlandırmışdılar.

1909-cu ilin may ayında "Qarabağ Birlik Məclisi"nin üzvlərinin işi üzrə məhkəmə araşdırması aparılmışdı. Araşdırılan şəxslər "fəaliyyətinin məqsədi Zaqafqaziyanın müsəlman əhalisini qanuna və hökümətin sərəncamlarına itaət etməməyə təhrik etməkdən ibarət olan, özünü müsəlman "Difai" partiyası və "Qarabağ Məclisi" adlandıran, üzvləri ətraf kəndləri gəzərək əhalidən partiyanın ehtiyacları və silah üçün pul yığan, partiyanın adından inzibati və məhkəmə vəzifələrini yerinə yetirən, əhali arasında çəkişmə və mübahisələri tənzimləməklə məşğul olan cinayətkar birlikdə iştirak etməkdə" ittiham olunurdu.

         Araşdırma nəticəsində Yelizavetpol dairə məhkəməsi 1909-cu il mayın 15-də "Qarabağ Birlik Məclisi"nin üzvlərinin işi üzrə hökm çıxarmışdı. Məhkəmənin qərarı ilə həmin şəxslərdən 8 nəfəri 8 aydan 2 ilə qədər həbs cəzasına məhkum edilmiş, 3 nəfərin isə təqsiri sübut edilmədiyinə görə məhkəmə onlara bəraət vermişdi. (ГАППОДАР: ф. 276, oп. 8, д. 217, л. 22-25.)

Bərdəli mülkədar İsmayıl bəy Tağıbəyovun rotmistr Kornilova ünvanlanmış 8 aprel 1910-cu il tarixli məktubunda qeyd edilir ki, polkovnik Qamkrelidzenin səyləri sayəsində bu il hökümətin düşmənləri, "Difai"nin Bərdə komitəsinin üzvləri tutulub saxlanmışdır. (Ахмедов А. Азербайджанские тюрки в революции 1905 г., с. 294.)

Məşədi Zeynalabdin  bəy Abdinbəyov  Bərdə şəhərində vəfat etmiş, “İmamzadə”də dəfn olunmuşdu.

Məşədi Zeynalabdin  bəy Abdinbəyov.  Erməni millətçilərinin dinc türk-müsəlman əhaliyə qarşı torətdiyi mənfur əməllərin müdafiəçisi. Unutmağa haqqımız yoxdur.  

 

Ənvər Çingizoğlu, jurnalist-etnoqraf

13:55