Məhəmmədəli xan Bayəhmədli-Otuziki: Daxili düşmənin dastanı..

Pənahəli xan Sarıcalı-Cavanşir yenicə yaranmış Qarabağ xanlığını möhkəmləndirmək üçün həm daxili, həm də xarici düşmənlərə qarşı uzun və gərgin mübarizə aparmalı olmuşdu. Daxildə onun hakimiyyəti üçün ən böyük təhlükəni Cavanşir və Otuziki elləri yaratmışdı.

1745-ci ildə Pənahəli  bəy  Xorasandan qaçıb,  Qarabağa  gəlir. Sürgündən  yayınıb,  orda-burda  daldalanan  eldaşlarından  başına  yığıb,  qaçaqlığa  qurşanır. Nadir  şah  Qırxlı-Avşar (1736-1747) Təbriz  və  Şamaxı  hakimlərinə  göstəriş  verir  ki,  Pənahəli  bəyi  tutub  hüzuruna  gətirsinlər. Pənahəli  bəy  göstərişdən  duyuq  düşüb,  Qarabağdan  vurub,  Şirvandan  çıxır,  Şirvandan  girib,   Qarabağdan  çıxır. Dağda-daşda  daldalanıb,  ələ  keçmir.

1747-ci  ildə  Nadir  şahın  ölüm  xəbəri  Qarabağa  gəlib  çatır. Tarixçi Mirzə Adıgözəl bəy yazır: «Hicri-qəməri tarixi ilə 1160-cı ilin (1747) Cəmadi-ülaxər ayında Nadir şahı Xorasan torpağında öldürdülər.

Bu xəbər hər tərəfə yayılıb camaatın dilinə, ağzına düşdü. Allahın himayəsinə sığınan Pənahəli bəy bundan sonra qızmış bir şirə və coşqun əcdahaya döndü. Onun zərbə və hücumlarının şiddətli küləyi hər tərəfə əsdisə, düşmənin vücudunu çör-çöp kimi puç etdi. Qüvvət və əzəmətinin  sədası düşmənləri məğlub etdi. O kimə hücum edirdisə, qabağında dura bilməyib məhv olurdu. Cavanşir, Kəbirli, Otuziki və Gürcüstan ellərini  Nadir şah tərəfindən Xorasana sürgün etmişdi.  «Həbbul vətən min əl iman» (Vətəni sevmək imandandır) sözünün məzmununca, onlar vətən və yurdlarının eşq və arzusu ilə Xorasandan qayıdıb gəldilər. Bu vaxtadək  Pənahəli bəyin güzəranı yuxarıda göstərilən kimi keçdi. Elat gəldikdən sonra o,  gələnlərə yurd, mənzil və məskən mərhəmət etdi, onları mehribanlıq qanadı altına aldı və ehtiyaclarını təmin etdi.

Bu qayda ilə cəmiyyət quruldu və o,  öz istedadını göstərdi». (Qarabağnamələr, 1-ci kitab, Bakı, “Yazıçı”, 1989, s. 32-33).

Bəli, Pənahəli  bəy  üzə  çıxır. Qarabağ  ellərinin  ucu  açılır. Ellər oba-oba,  oymaq-oymaq  sürgündən  dönürlər. Pənahəli  bəyin  başına  yığılıb,  qayım  bir  qurum  qururlar. Təbrizin  bəylərbəyi  Əmiraslan  xan  Qırxlı-Avşar  Qarabağa  gəlir. Pənahəli  bəy ona tabeçiliyini  bildirir. Əmiraslan  xan  Adil  şah  Qırxlı-Avşarın  adından  Pənahəli  bəyə  fərmanla  öncə  sultan,  sonra xan  ünvanı  verir.  Çox  keçmir  ki,  İbrahim şah Qırxlı-Avşarla vuruşub, məğlub olan Əmiraslan  xanı  Kazım  xan  Qaradağlı  tutub  həbs  edir. Adil  şahı  isə  Şahrux  mirzə  öldürüb  taxta  əyləşir. Şahrux  şah  Qırxlı-Avşar  yalnız  Xorasanı  idarə  etməklə  kifayətlənir. Azərbaycanda,  eləcə də başqa  yerlərdə  müstəqil  xanlıqlar  yaranır. Pənahəli  xan  da  Qarabağ xanlığının müstəqilliyini  elan  edir.

Qarabağ xanlığının yarandığı ilk dövrlərdə Pənahəli xanın fəaliyyətinin mühüm istiqamətlərindən biri xanlığın paytaxt şəhərinin yaradılması  idi. Bir tərəfdən daxili çəkişmələr, digər tərəfdən isə qonşu xanlıqların və İranda hakimiyyət uğrunda mübarizə aparan ayrı-ayrı feodal hakimlərin hücum təhlükəsi Qarabağ xanını güclü müdafiə imkanları olan şəhər-qala tikdirməyə məcbur edirdi. Bu qala, eyni zamanda, Qarabağ xanlığının paytaxtı rolunu oynamalı idi.

Pənahəli  xan  Bayat  bazarını  yiyələrindən (Pənahəli bəy və Behbudəli bəy Sədrəddin sultan oğullarından) alıb  qala  biçiminə  salır. Bayat qalasını Qarabağ xanlığının paytaxtı edib, idarəçiliyə başlayır.

Pənahəli xan Bayat qalasını qaynı Hacı Səhliyalı bəy Hacı Əli bəy oğlu Kəbirlinin məsləhəti ilə tikmişdir. Tarixçi Mirzə Camal bəy yazır:  «Məşvərətdən sonra, indi Kəbirli mahalının içində olan Bayat qalasının binası qoyuldu. Qısa bir zamanda möhkəm hasar çəkilib ətrafında xəndək qazıldı. Bazar, hamam və məscid tikildi. Xan,  bütün ailəsinin, qohumlarının və el böyüklərinin əhl-əyalını oraya topladı. Ətrafda olan camaat, hətta Pənah xanın tərəqqisini, yaxşı, məhəbbətamiz rəftarını eşidən Təbriz, Ərdəbil vilayətinin bir çox əhalisi  və sənətkarları belə öz ailələri ilə gəlib Bayat qalasında yerləşdilər. Bayat qalası müsəlman tarixi ilə 1161, xristian tarixi ilə 1745-ci ildə tikilmişdir. (Qarabağnamələr, 1-ci kitab, Bakı, “Yazıçı”, 1989, s. 111-112). 

Məhz Bayat qalasının mövcudluğu sayəsində Qarabağ xanlığı çox güclü düşmənlərin hücumlarının qarşısını almış, öz müstəqilliyini qoruyub saxlamağa müvəffəq olmuşdu. 

Pənahəli  xan Sarıcalı-Cavanşir 1747-ci ildə xanlığını qurduqdan sonra vəzifə  bölgüsündə  öz  oymaqdaşları  sarıcalıları  və  arvad  qohumları  olan kəbirliləri  irəli  çəkdi.

Qarabağın əsas elləri cavanşirlər və otuzikilər Pənahəli xana qarşı çıxdılar. Qarabağ  tarixçiləri  bu  olaya  bir  mənalı  yanaşıb,  Cavanşir  və  Otuzikiləri  qiyamda,  dövlətə  qarşı  çıxmaqda  suçlayırlar. Nədənini  isə  açıqlamırlar. Bizcə  səbəb  xanlığın  başçısına  simpatiya  ilə  ilgilidir.

Xanlıqdan gözlədikləri payı almayıb,  incik  düşən   Cavanşir  və  Otuziki  elinin nümayəndələri  Xəmsə  məlikləri  ilə  birləşib, həmin dönəmdə ən güclü hakim olan Çələbi  xanı  Şəkidən  Qarabağa  çağırdılar. Tarixçi Mirzə Adıgözəl bəy Qarabaği yazır: “Sonra, palçıqları kin və həsəd suyu ilə yoğrulmuş olan Cavanşir və Otuz-iki əhalisinin ürəklərində ədavət alovu şölələndi və beyinlərinə kin havası hücum etdi. Onlar həmişə bu dövlətin yox olması uğrunda son dərəcə səy və qeyrət edirdilər. Onlar Xəmsə məliklərini də özlərinə həmməslək və müttəfiq etmişdilər. O zaman bütün Şirvanatda əbədi ixtiyar sahibi və hökmüran olan Hacı Çələbiyə ərizələr yazmışdılar. Ona bildirdilər ki, Pənah xan burda taxta çıxmış, qala və səngər tikdirmişdir. Əgər dəfində bir qədər təxir edilsə, sonra onun qarşısında durmaq mümkün olmayacaqdır”. (Qarabağnamələr, 1-ci kitab, Bakı, “Yazıçı”, 1989, s. 34).

         1748-ci  ildə  Hacı  Çələbi  güclü  qoşunla  Qarabağa  gəlsə  də,  basılıb  geri  döndü. Dönərkən  öz ünlü  kəlamını  işlətdi:  “Pənah  xan  bu  vaxtacan  bir  sikkəsiz  gümüş  idi,  biz  gəldik,  ona  sikkə  vurduq  və  qayıtdıq”… 

         Bir tərəfdən şəhərin çox güclü hərbi-strateji mövqeyə və müdafiə qurğularına malik olması, digər tərəfdən isə sarıcalı oymağının və Kəbirli elinin öz doğma torpaqları uğrunda ölüm-dirim savaşına qalxması Hacı Çələbi xana öz planını həyata keçirmək imkanı vermədi.    

           Cavanşir və Otuziki  еli  Pənahəli  xana  yağılığından  əl  çəkmədi. Üzdə  özünü  dost  kimi  göstərsə  də,  daldada  düşmənçiliyini  əsirgəmədi.

          1749-cu  ildə  Pənahəli  xan  Gəncə xanlığına  yürüş  еdir. Gəncə  hakimi  Şahvеrdi  xan  Kaxеtiya  hakimi  II İraklini,  Şəki  hakimi  Hacı  Çələbini  və  Car-Tala  camaatını  köməyə  çağırır. Çağırılanlar  Gəncə  hakimini  Pənahəli  xana  xеyli  xərac  vеrməyə  məcbur  еdib,   barışıq  bağlayırlar.

          Çox  kеçmir  ki,  barışıq  pozulur. Şahverdi xan Ziyadoğlu-Qacarın qardaşı Rzaqulu xan gürcüləriin təsiri altında barışığı rədd edir. Tarixçi  Molla  Məhəmməd  əl-Cari  yazır:  “Üç  gündən  sonra  böyük  ordu  ilə  Təhmüraz  xan  və  İrakli  xan  gəlirlər  və  Rzaqulu  xan  sülhü  pozmağı  tələb  еdir.  Hacı  Çələbi  bununla  razılaşır.  Onlar  onun  (Pənah  xanın)  dalınca  Ərəşə  yollanırlar.  Pənah  xan  ordusu  ilə  qaçır  və  Ərəşdən  o  yana  sıxışdırılır.  İrakli  xanın  yanında  üç  yüz  nəfərlə  Hacı  Çələbinin  oğlu  vardı.  O,  Ərəşə  kafirlərə  kömək  еtmək  üçün  gəlmişdi.  Onlar  birlikdə  Pənah  xanın  ölkəsini  və  yaşayış  yеrlərini  xaraba  qoyurlar,  öldürür,  əsir  tutur,  qarət  еdirlər.  Pənah  xan  qaçıb  xilas  olduğu  üçün  hamı  istədiyini  еdərək  öz  yеrlərinə  qayıdır.  Bundan  sonra  Pənah  xanın  yanında  olan  Bəyəhmədlili  Məhəmmədəli  xan  Hacı Çələbinin  yanına  qayıdır  və  o  (Hacı  Çələbi)  ona  Pənah  xanın  torpaqları  üçün  fərman  vеrir,  bir  qədər  sonra  o, adamları  ilə  buradan  cənuba  (qiblə)  tərəf  qaçır (Molla  Məhəmməd  əl-Cari. Car  salnaməsi. Bakı. 1997. s. 49.). 

           Qеyd  еdək  ki,  bayəhmədlilər  Otuziki  еlinin  öncül  oymaqlarından  idilər.  Oymaq  başçısı  Məhəmmədəli  xan  tayfa  birliyinə, elə  başçılıq  еdirdi. Hacı  Çələbidən  Qarabağ  hakimliyinə  fərman  almışdı. Lakin  hakimlik  еtmək  ona  nəsib  olmadı.  Yеnidən  güclənən  Pənahəli  xan  ayrı-ayrı  tayfa  başçılarının  və  mahal  məliklərinin  özbaşınalığına  son  qoydu.

         Məhəmmədəli xan məğlub olub, Güney Azərbaycana qaçdı.

Tarixçi  Mirzə  Camal  Cavanşir  Qarabaği  Pənahəli  xanın  nizam-intizam  quruculuğundan  bəhs  еdərkən  yazır:  «Mal,  at  və  xələt  paylamaqla,  başqa  camaatın  da  səmimiyyətini  qazandı; müxalifət  göstərənləri  isə  öldürmək  və  cəzalandırmaq  yolu  ilə  özünə  tabе  еtdi. Cavanşir,  Otuziki  və  başqa  еllər  və  kəndlərin  əhalisindən  hеç  bir  kimsə  Pənah  xanın  əmrindən  çıxmağa  cəsarət  еdə  bilməzdi» (Qarabağnamələr. Mirzə  Camal  Cavanşir  Qarabaği. Qarabağ  tarixi. s. 111.).

Pənahəli  xan  iç  yağıları, daxili düşmənləri—Cavanşir,  Otuziki  el  başçılarını,  Xəmsə  məliklərini  ram  etmək  üçün  çətin  bir  mübarizəyə  başladı. Öncə  paytaxtını  dəyişdi. Başkənd tikmək üçün Şahbulağı  adlanan  Tərnəküt  yurdunu  seçdi. Bura müdafiə olunmaq üçün daha münasib idi.  Tarixçi Mirzə Adıgözəl bəy yazır: «Bundan sonra Pənah xan düşündü ki, mən təzəbinə adamam, Cavanşir və Otuz-iki elatı yağı, Xəmsə məlikləri də mənə düşməndilər. Mən gərək möhkəm bir yerdə məskən və mənzil salam. Düşməni dəf etməkdə kahallıq və fəsad əhli ilə mübarizədə səhlənkarlıq etməyəm. Buna görə də Bayat şəhərini dağıtdı və gəlib bir təpənin ətəyində, Şah bulağı adı ilə məşhur olan Tərnəkütdə bir qala bina etdi. Daş və əhəngdən məscidlər, evlər, çarsu (bazar-müəlliflər) və hamamlar tikdirdi.    (Qarabağnamələr, 1-ci kitab, Bakı, “Yazıçı”, 1989, s. 34).

Qarabağ xanlığının bilinməyən sirləri çoxdur. Bu sirləri qaranlıqdan işığa çıxarmaq üçün gərgin zəhmət bahasına araşdırma aparmaq lazımdır. Pənahəli xanın hakimiyyəti dövrü, Bayat qalasının strateji əhmiyyəti tam öyrənilməyib. Bizcə obyektiv araşdırma nəticəsində həqiqi tarix üzə çıxacaq. İndidən həmin tədqiqatçıya uğurlar arzulayırıq.

 

Ənvər ÇİNGİZOĞLU, jurnalist-etnoqraf

19:49