Mənim Zəhra nənəm çox zəhmli, zabitəli, zalım bir qadın idi. 1902-ci ildə Cəbrayıl qəzasının Xudayarlı qışlağında, “Kazak Mehdi” deyilən bir kişinin ailəsində dünyaya zinət vermişdi. Atası İran Kazak briqadasının aşağı çinli zabitlərindən olmuşdu. Ailəsində olan sərtlik nənəmin xasiyyətinə hopmuşdu. Səkkiz yaşında atasını, on yaşında anasını itirmişdi. İndiki Zəngilan bölgəsinin Havalı kəndində bibisinin himayəsində böyümüşdü.
Babası Abış Güney Azərbaycanın Qaradağ vilayətinin Keyvan mahalının mərkəzi Xumarlı kəndindən idi. Xumarlı kəndi indi şəhər stasusuna malik olub, Xudafərin bəxşinin mərkəzidir. Bu şəhərin ən böyük məhəlləsi Abışlı adlanır.
Abış babamın Xudayarlı ilə bağlı olmasının maraqlı bir tarixçəsi var. Birinci arvadı ölən Abış babam fikirləşir ki, gеdib Xudayar yüzbaşı ilə qоhum оlub, kasıblığının daşını atsın. Bu fikirlə Arazı adlayıb, Diridağa gəlir. Xudayar yüzbaşını tapıb, başlayır özünü еşməyə. Davarım dərya kimi bulanır, malım dağ kimi qaralır. Xudayar yüzbaşı diqqətlə qulaq asandan sоnra dillənir ki, Allah artıq еləsin. Məni özünə çоban tutmayacaqsan ki?! İstəyin nəmənədir? Abış babam qayıdır ki, bəs qızın Hürnisəni özümə оcaqyandıran istəyirəm. Cеr-cеhiz, mal-qоyun da gərəyim dеyil. Xudayar yüzbaşı razılaşıb, qızını Abış babama vеrir. Arada qızını yanlayıb, tapşırır ki, cibini saxsı qırıntısı ilə dоldur, о tayda lazımın оlacaq.
Hürnisə nənəm atasının tapşırığına əməl еləyir. Qızı bəzəyib-düzəyib qоşurlar Abış babama. Abış babam Hürnisənin əlindən yapışıb, “Nənəm sənə qurban” deyib, Xudafərindən kеçib, üz tutur Xumarlı kəndinə. Qız yеridikcə cibindəki saxsı qırıntıları cingildəyirdi. Cingilti səsindən Abış babamın sümüyü оynağa gеdirdi. Fikirləşirdi ki, mal-davar istəmədiyindən Xudayar yüzbaşı qızının cibini altın-ağça ilə dоldurub. Qərəz, gəlhagəl çatırlar Xumarlıya. Оra-bura göz gəzdirən Hürnisə nənəm baxır ki, Abış bir lələdi bir şələ.
Bir-iki gün kеçəndən sоnra Abış babam nənəmə işarə vurur ki, cibindəkiləri çıxar, xərcləyək. Hürnisə nənəm dеyir ki, оrtalığa bir şеy sal, cibimi bоşaldım. Abış babam tеz, sеvincək durub, yamaqlı dəstərxanı еvin оrtasına sərir. Hürnisə nənəm cibindəki saxsı qırıntılarını dəstərxanın üstünə bоşaldır. Abış babamın gözləri kəlləsinə çıxır. Var gücü ilə bağırır:
-Ay qız, Hürnisə, bu nədi bеlə?
Hürnisə nənəm də gülə-gülə qayıdır ki, qızıldır, qızıl!
-Bеlə qızıl оlar?-dеyə Abış babam qəzəblənir. Hürnisə nənəm də ərinin cavabında dеyir:
-Haçan sənin sürü-sürü davarın, naxır-naxır malın, ilxı-ilxı atın, qatar-qatar dəvən оlacaq, оnda da mənim qızıllarım оlacaq. Di dur gеt, atamdan bir sağmal inək al, gətir dоlanaq. Nə durmusan haydı…
Abış babamın ikinci izdivacından Mehdi, Fərhad adlı oğlanları vardı. Hər iki oğlan da atasının vəfatından sonra babaları Xudayar yüzbaşının himayəsində böyümüşdü.
Mehdi babam söylədiyim kimi İran Kazak briqadasında xidmət etmiş, məşrutəçilərə qarşı döyüşdə öldürülmüşdü.
Mehdi babam Kəleybər mahalından Qızyetərlə ailə qurmuşdu. Mahmud adlı oğlu, Qəmər, Zəhra adlı qızları vardı.
Zəhra mənim nənəmdir.
Zəhra nənəm madar qardaşı Mahmudu da yeniyetmə yaşında itirmişdi. Bu qədər erkən itirmələr onda dərin yaralar açmışdı. Xasiyyətindəki sərtliklər bu itgilərdən qaynaqlanırdı.
Zəhra nənəm qohumu Aşıq Surxay Bəyalı oğlu ilə yaşam qurmuşdu. Bir oğlan, yeddi qız dünyaya gətirmişdi. Qızlarından beşini birər-birər itirmişdi. Bu itgilər onu əymişdi. II Dünya müharibəsinin aclığını yaşamışdı. Bunlar azmış kimi qələbədən az sonra, 1945-ci ilin dekabr ayında ərini, babam Aşıq Surxayı itirmişdi.
Zəhra nənəm bir oğlunu – Sərxan dayımı, xalam – Tükəzbanı, anam – Məlləyi yüzbir zillətlə böyütmüşdü. Xalam ailə qurub, Xudafərin kəndinə, anam Füzuli bölgəsinə getmişdi. Oğlu da evlənib ayrıca yaşayırdı.
Hə, gəlib çatdıq Mərəndə.. Nənəmin payına mən düşmüşdüm. Onunla mən qalırdım. Zalım nənəm fələyin acığını məndən çıxırdı. Bir gün dərsdən gələrkən onun saçının yuduğunun şahidi oldum. Uzun saçlarına heyranlıqla baxdımdan, çubuğu götürüb, məni şilvara kəsdi. Canımı alagöy elədi. Namardın qızı, sənin doğmaca nəvənəm, naməhrəm deyiləm ha. Kimə deyirsən?! Üçgecə iniltimə oyanıb, belimə təpitmə qoydu. Özünə elədiyi qarğışların biri də qəzəbimi səngitmədi. Orasını da deyim ki, nənəm saçlarını xüsusi tikilmiş papaqda saxlayırdı. Heç bir bəndi-bəşər onun saçlarına baxmağa cürət edə bilməzdi..
Nənəmlə mən qarğıdan, civirdən tikilmiş və suvanmış bir çovustanda qalırdıq. Elektrik lampası yoxumuzdu. Neft çırağı işlədirdik. Nənəm tez yatırdı və çırağı söndürürdü. Mənsə kitabxanaçı Balakişidən aldığım bədii kitabları yorğanın altında fənər işığına oxuyurdum. Hərdən vərəqi çevirəndə, şıqqıltıya oyanar, həmişə özü ilə gəzdirdiyi və yatanda böyrünə qoyduğu ağacla məni vururdu:
Yat köpəkoğlu! Dursam dədəni yandıracağam.
Atamdan zəndeyi zəhləsi gedirdi.
Mənim Zəhra nənəm dövlətdən təqaüd almırdı. Onun-bunun, kənd camaatının yununu didir, cəhrəsini əyrirdi. Aldığı zəhməthaqqı, anamın göndərdiyi azmiqdar pulla dolanırdıq.
Özünün “yaxtdan” dediyi qədimi bir sandığı vardı. O sandıqda nələr yoxudu. Cürbəcür ədviyyələri, meyvə quruları, adlarını bilmədiyim bitkiləri vardı. Qara ocaqda qara qablamasında bir yeməklər bişirirdi ki, on barmağımı da yalamaqla doymazdım. Bişirdiyi şorbalar ətsiz olsa da, çox dadlı idi..
Bağımızda bol meyvə olduğundan yığıb qışa “zümarlıq” saxlayardı. Qış fəslində soba qırağında əyləşib, qaysafa yeyəndə zümarlığın nə olduğunu anlayırdım.
Mənim Zəhra nənəmin həkimliyi də vardı. Atdan, eşşəkdən yıxılıb, qolu sınanları, çıxanları nənəmin yanına gətirdilər. Yumurta, ot-əncərlə sağaldırdı. Göbəyi qaçanları oxlovla, başı oynuyanları iplə tənzimləyirdi. Ağır xəstə olanda konsilium çağırırdı. Konsiliumun iştirakçıları “Abışlı akademiyası”nın həqiqi üzvləri, “professorlar”, maması (bibisi) Bacıxanım Abış qızı, əmisi qızları Sandıq Fərhad qızı və Sənəm Fərhad qızı idilər. Hər üçü XIX əsrin son çərəyində doğulmuşdu. Qaradağın açarı, Qarabağın kilidiydilər. Yalan-gerçək deyirdilər Sandıq qocamda ilan buynuzu var, ha can atdımsa, görə bilmədim. Bircə onu bilirdim ki, qocam bu buynuzu nehrəyə taxıb, çalxayanda, yağı yığıb-yığışdırmaq olmurdu. Hə, söz uzaq düşməsin, bu bilgə müşavirəsi hər xəstəliyin düzgün diaqnozunu qoyurdu. Ondan sonra yaxtdan açılırdı. Nənəm hansısa otu həvəngə atıb, dəstəyi götürürdü, sehrli sözlərini oxuyurdu:
-Əm-əm, səm-səm, sağalsın, xəstəm!
Xəstə bir neçə günün içində yenidəndoğma halına dönürdü. Öz başıma gələni deyim: Sarı dərənin qaşında oynayarkən dirsəyimdən əqrəb çaldı. Qışqırığım ərşə bülənd oldu. Ağlaya-ağlaya evə gəldim. Ağlamağımın səbəbini nənəmə bildirəndə, ayrana duz töküb, əqrəb çalan yerə sürtdü. Az keçməmiş ağrım səngidi. Ara yerdə atamı söydürdüyümün peşmançılığını çəkdim.
Yeməyimizi qara ocaqda hazırladığından Diridağından odun toplayıb, gətirirdi. Daha çox qarğı körtməyi yığırdı. Körtməyin közü çox qalırdı. Bir gün körtmək toplamağa gedəndə tez özümü yaxınlıqdakı qayaya çatdırıb, iyirmi-otuz kərtənkələ tutdum. Hamısının quyruğuna ip bağlayıb, çöl qapımızdan asdım. Nənəm belində şələsi çöl qapını açanda otuz kərtənkələnin hərəsi bir yana qaçmağa cəhd elədi. Nənəm onları ilan zənn eləyib, qorxdu. Şələli yerə yixıldı. Mən də atamın qisasını aldım..
Mən nənəmi gülən görmədim. Fikirləşirdim ki, dişi olmadığından gülməyə utanır..
Mən nənəmi sevinən görmədim. Sevinməyə bəhanə tapmırdı..
Mənim Zəhra nənəm
Mənim Zəhra nənəm çox zəhmli, zabitəli, zalım bir qadın idi. 1902-ci ildə Cəbrayıl qəzasının Xudayarlı qışlağında, “Kazak Mehdi” deyilən bir kişinin ailəsində dünyaya zinət vermişdi. Atası İran Kazak briqadasının aşağı çinli zabitlərindən olmuşdu. Ailəsində olan sərtlik nənəmin xasiyyətinə hopmuşdu. Səkkiz yaşında atasını, on yaşında anasını itirmişdi. İndiki Zəngilan bölgəsinin Havalı kəndində bibisinin himayəsində böyümüşdü.
Babası Abış Güney Azərbaycanın Qaradağ vilayətinin Keyvan mahalının mərkəzi Xumarlı kəndindən idi. Xumarlı kəndi indi şəhər stasusuna malik olub, Xudafərin bəxşinin mərkəzidir. Bu şəhərin ən böyük məhəlləsi Abışlı adlanır.
Abış babamın Xudayarlı ilə bağlı olmasının maraqlı bir tarixçəsi var. Birinci arvadı ölən Abış babam fikirləşir ki, gеdib Xudayar yüzbaşı ilə qоhum оlub, kasıblığının daşını atsın. Bu fikirlə Arazı adlayıb, Diridağa gəlir. Xudayar yüzbaşını tapıb, başlayır özünü еşməyə. Davarım dərya kimi bulanır, malım dağ kimi qaralır. Xudayar yüzbaşı diqqətlə qulaq asandan sоnra dillənir ki, Allah artıq еləsin. Məni özünə çоban tutmayacaqsan ki?! İstəyin nəmənədir? Abış babam qayıdır ki, bəs qızın Hürnisəni özümə оcaqyandıran istəyirəm. Cеr-cеhiz, mal-qоyun da gərəyim dеyil. Xudayar yüzbaşı razılaşıb, qızını Abış babama vеrir. Arada qızını yanlayıb, tapşırır ki, cibini saxsı qırıntısı ilə dоldur, о tayda lazımın оlacaq.
Hürnisə nənəm atasının tapşırığına əməl еləyir. Qızı bəzəyib-düzəyib qоşurlar Abış babama. Abış babam Hürnisənin əlindən yapışıb, “Nənəm sənə qurban” deyib, Xudafərindən kеçib, üz tutur Xumarlı kəndinə. Qız yеridikcə cibindəki saxsı qırıntıları cingildəyirdi. Cingilti səsindən Abış babamın sümüyü оynağa gеdirdi. Fikirləşirdi ki, mal-davar istəmədiyindən Xudayar yüzbaşı qızının cibini altın-ağça ilə dоldurub. Qərəz, gəlhagəl çatırlar Xumarlıya. Оra-bura göz gəzdirən Hürnisə nənəm baxır ki, Abış bir lələdi bir şələ.
Bir-iki gün kеçəndən sоnra Abış babam nənəmə işarə vurur ki, cibindəkiləri çıxar, xərcləyək. Hürnisə nənəm dеyir ki, оrtalığa bir şеy sal, cibimi bоşaldım. Abış babam tеz, sеvincək durub, yamaqlı dəstərxanı еvin оrtasına sərir. Hürnisə nənəm cibindəki saxsı qırıntılarını dəstərxanın üstünə bоşaldır. Abış babamın gözləri kəlləsinə çıxır. Var gücü ilə bağırır:
-Ay qız, Hürnisə, bu nədi bеlə?
Hürnisə nənəm də gülə-gülə qayıdır ki, qızıldır, qızıl!
-Bеlə qızıl оlar?-dеyə Abış babam qəzəblənir. Hürnisə nənəm də ərinin cavabında dеyir:
-Haçan sənin sürü-sürü davarın, naxır-naxır malın, ilxı-ilxı atın, qatar-qatar dəvən оlacaq, оnda da mənim qızıllarım оlacaq. Di dur gеt, atamdan bir sağmal inək al, gətir dоlanaq. Nə durmusan haydı…
Abış babamın ikinci izdivacından Mehdi, Fərhad adlı oğlanları vardı. Hər iki oğlan da atasının vəfatından sonra babaları Xudayar yüzbaşının himayəsində böyümüşdü.
Mehdi babam söylədiyim kimi İran Kazak briqadasında xidmət etmiş, məşrutəçilərə qarşı döyüşdə öldürülmüşdü.
Mehdi babam Kəleybər mahalından Qızyetərlə ailə qurmuşdu. Mahmud adlı oğlu, Qəmər, Zəhra adlı qızları vardı.
Zəhra mənim nənəmdir.
Zəhra nənəm madar qardaşı Mahmudu da yeniyetmə yaşında itirmişdi. Bu qədər erkən itirmələr onda dərin yaralar açmışdı. Xasiyyətindəki sərtliklər bu itgilərdən qaynaqlanırdı.
Zəhra nənəm qohumu Aşıq Surxay Bəyalı oğlu ilə yaşam qurmuşdu. Bir oğlan, yeddi qız dünyaya gətirmişdi. Qızlarından beşini birər-birər itirmişdi. Bu itgilər onu əymişdi. II Dünya müharibəsinin aclığını yaşamışdı. Bunlar azmış kimi qələbədən az sonra, 1945-ci ilin dekabr ayında ərini, babam Aşıq Surxayı itirmişdi.
Zəhra nənəm bir oğlunu – Sərxan dayımı, xalam – Tükəzbanı, anam – Məlləyi yüzbir zillətlə böyütmüşdü. Xalam ailə qurub, Xudafərin kəndinə, anam Füzuli bölgəsinə getmişdi. Oğlu da evlənib ayrıca yaşayırdı.
Hə, gəlib çatdıq Mərəndə.. Nənəmin payına mən düşmüşdüm. Onunla mən qalırdım. Zalım nənəm fələyin acığını məndən çıxırdı. Bir gün dərsdən gələrkən onun saçının yuduğunun şahidi oldum. Uzun saçlarına heyranlıqla baxdımdan, çubuğu götürüb, məni şilvara kəsdi. Canımı alagöy elədi. Namardın qızı, sənin doğmaca nəvənəm, naməhrəm deyiləm ha. Kimə deyirsən?! Üçgecə iniltimə oyanıb, belimə təpitmə qoydu. Özünə elədiyi qarğışların biri də qəzəbimi səngitmədi. Orasını da deyim ki, nənəm saçlarını xüsusi tikilmiş papaqda saxlayırdı. Heç bir bəndi-bəşər onun saçlarına baxmağa cürət edə bilməzdi..
Nənəmlə mən qarğıdan, civirdən tikilmiş və suvanmış bir çovustanda qalırdıq. Elektrik lampası yoxumuzdu. Neft çırağı işlədirdik. Nənəm tez yatırdı və çırağı söndürürdü. Mənsə kitabxanaçı Balakişidən aldığım bədii kitabları yorğanın altında fənər işığına oxuyurdum. Hərdən vərəqi çevirəndə, şıqqıltıya oyanar, həmişə özü ilə gəzdirdiyi və yatanda böyrünə qoyduğu ağacla məni vururdu:
Atamdan zəndeyi zəhləsi gedirdi.
Mənim Zəhra nənəm dövlətdən təqaüd almırdı. Onun-bunun, kənd camaatının yununu didir, cəhrəsini əyrirdi. Aldığı zəhməthaqqı, anamın göndərdiyi azmiqdar pulla dolanırdıq.
Özünün “yaxtdan” dediyi qədimi bir sandığı vardı. O sandıqda nələr yoxudu. Cürbəcür ədviyyələri, meyvə quruları, adlarını bilmədiyim bitkiləri vardı. Qara ocaqda qara qablamasında bir yeməklər bişirirdi ki, on barmağımı da yalamaqla doymazdım. Bişirdiyi şorbalar ətsiz olsa da, çox dadlı idi..
Bağımızda bol meyvə olduğundan yığıb qışa “zümarlıq” saxlayardı. Qış fəslində soba qırağında əyləşib, qaysafa yeyəndə zümarlığın nə olduğunu anlayırdım.
Mənim Zəhra nənəmin həkimliyi də vardı. Atdan, eşşəkdən yıxılıb, qolu sınanları, çıxanları nənəmin yanına gətirdilər. Yumurta, ot-əncərlə sağaldırdı. Göbəyi qaçanları oxlovla, başı oynuyanları iplə tənzimləyirdi. Ağır xəstə olanda konsilium çağırırdı. Konsiliumun iştirakçıları “Abışlı akademiyası”nın həqiqi üzvləri, “professorlar”, maması (bibisi) Bacıxanım Abış qızı, əmisi qızları Sandıq Fərhad qızı və Sənəm Fərhad qızı idilər. Hər üçü XIX əsrin son çərəyində doğulmuşdu. Qaradağın açarı, Qarabağın kilidiydilər. Yalan-gerçək deyirdilər Sandıq qocamda ilan buynuzu var, ha can atdımsa, görə bilmədim. Bircə onu bilirdim ki, qocam bu buynuzu nehrəyə taxıb, çalxayanda, yağı yığıb-yığışdırmaq olmurdu. Hə, söz uzaq düşməsin, bu bilgə müşavirəsi hər xəstəliyin düzgün diaqnozunu qoyurdu. Ondan sonra yaxtdan açılırdı. Nənəm hansısa otu həvəngə atıb, dəstəyi götürürdü, sehrli sözlərini oxuyurdu:
-Əm-əm, səm-səm, sağalsın, xəstəm!
Xəstə bir neçə günün içində yenidəndoğma halına dönürdü. Öz başıma gələni deyim: Sarı dərənin qaşında oynayarkən dirsəyimdən əqrəb çaldı. Qışqırığım ərşə bülənd oldu. Ağlaya-ağlaya evə gəldim. Ağlamağımın səbəbini nənəmə bildirəndə, ayrana duz töküb, əqrəb çalan yerə sürtdü. Az keçməmiş ağrım səngidi. Ara yerdə atamı söydürdüyümün peşmançılığını çəkdim.
Yeməyimizi qara ocaqda hazırladığından Diridağından odun toplayıb, gətirirdi. Daha çox qarğı körtməyi yığırdı. Körtməyin közü çox qalırdı. Bir gün körtmək toplamağa gedəndə tez özümü yaxınlıqdakı qayaya çatdırıb, iyirmi-otuz kərtənkələ tutdum. Hamısının quyruğuna ip bağlayıb, çöl qapımızdan asdım. Nənəm belində şələsi çöl qapını açanda otuz kərtənkələnin hərəsi bir yana qaçmağa cəhd elədi. Nənəm onları ilan zənn eləyib, qorxdu. Şələli yerə yixıldı. Mən də atamın qisasını aldım..
Mən nənəmi gülən görmədim. Fikirləşirdim ki, dişi olmadığından gülməyə utanır..
Mən nənəmi sevinən görmədim. Sevinməyə bəhanə tapmırdı..
Nənəcan, bağışla, şəklini başıaçıq verirəm, saçını görəcəklər..
Ənvər ÇİNGİZOĞLU, jurnalist-etnoqraf
18:04