Mübariz Məsimoğlu: “Bu gün pul doğru olmayan sənətə xərclənir”
“Dadlı məkan”da dadlı söhbətlərimizlə ünlü şairimizlə sənətin və ədəbi prosesin acılarını bölüşdük
Çağdaş Azərbaycan poeziyasının ən iddiasız, ən başarılı, ən istedadlı, ən humanist bir şəxsiyyəti varsa, o da Mübariz Mənsimoğlu imzasıdır. Onun ədəbi görüşləri, çağdaş poeziyamızın inkişaf yolları haqqında heyrət doğuracaq çox maraqlı baxışları və fikirləri var. Çox zaman 1980, 1990 və 2000-ci illərin ədəbi-mədəni mirasını bizlər “İTİRİLMİŞ NƏSİL” adı ilə çağırmağa məcbur oluruq. Ona görə ki, ötən 36 illik ədəbi-mədəni proses sanki dərin bir bataqlığa qərq olub. Bunun başlıca səbəbi, 1980-1990-cı illərdə ədəbi prosesə gələn nəsli əski “Sovet Ədəbiyyatı”nın bosslarının qəbul etməməsi və bir də yenicə əldə etdiyimiz bağımsızlıq illərində hər sahədə olduğu kimi, ədəbiyyatımızın da “monopoliya”ya alınmasıdır. Beləliklə də 80-lər, 90-lar və 21-ci minlliyin ədəbi mühitinə addım atanlar bütün zamanların “yadplanetlilər”inə çevirliblər. Çağdaş Azərbaycan ədəbi prosesində ona görə də yeni ədəbi nəslin təmsilçilərinin boyu görünmür. Ancaq, bu acı məhrumiyyətlərə baxmayaraq, onlar öz ədəbi mirası ilə ədəbiyyatımızın inkişafı və daha da irəli getməsi üçün bir addım da olsun geri çəkilməyiblər. Araşdırmalarımıza görə, əslində 80-lərdə, 90-larda və 21-ci yüzillikdə ədəbi prosesə gələnlər gerçəkdən milli ədəbi prosesimizin ən doğru və düzgün simalarıdırlar. Onlar ruhən ötən ədəbi miras kimi tanınan proseslərdən dasha canlı, daha ritmik, daha özgürdürlər. Məhz bu mənada Mübariz Məsimoğlu ilə onun ədəbi proseslə bağlı görüşlərini dəyərli oxucularımıza çatdırmağı hədəf seçdik.
– Mübariz bəy, çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatında bugünkü zamanın enerjisini necə görürsünüz?
– Ötən yüzilin 30-cu illərindən 60-cı illərə qədər keçən dövr ərzində siyasət ədəbiyyatı idarə edirdi. Siyasətə qarşı gedən ədəbiyyat adamlarını isə fiziki mənada aradan götürürdülər. Kimlərin aradan götürüldüyünü, kimlər tərəfindən götürüldüyü hamımıza bəllidir. Başda Hüseyn Cavid olmaqla böyük bir ordumuzu, fikir adamlarımızı sıradan çıxartdılar. Ona görə 60-cı illərə qədər olan ədəbiyyatda dəyişiklik bir o qədər də olmadı. Əslində 60-cı illərin ədəbiyyatının təzə nəsə yaratdığını düşünmürəm. 1957-ci ildə Sovet qurultaylarından sonra bir qədər boşluqlar yarandı və bu boşluq dövründə ədəbiyyatımız bir qədər inkşaf tapdı. 60-cı illərdə elə əsərlər yaranırdı ki, bütövlükdə dövlət bunu idarə edə bilmirdi. Məsələn, Azərbaycan ədəbiyyatında xeyli maraqlı faktlar yarandı. İsa Hüseynov və Mehti Hüseyni misal göstərmək olar, Anar, Elçin kimi yazıçılarda yeniliyə çağrış var idi. Həmin dövrlərdə yazılan yazılar dəyərli idi. Bu yenilik təkcə nəsrdə deyil, nəzmdə də, kinoda da, rəssamlıqda da, bəstəkarlıqda da özünü göstərirdi. Filmlərin texniki baxımdan çəkilişləri keyfiyyətli olmasa da, filmlərin özü sənət baxımından çox dəyərli idi. “Babək”, “Nəsimi”, “Dədə Qorqud” və s. kimi filmləri misal göstərmək olar. Bunlar həm ideoloji baxımdan, həm də sənət baxımından ortada idi. Bizim qaynayan vaxtımız idi. Bu dövrdə siyasət ədəbiyyata təsr edirdi. Qərb ədəbiyyatına maraq da var idi. Dünyanın müxtəlif yerlərindən gələn yaradıcı potensial enerji burada gözəl mühit yaradırdı. Həm də qadağan olunmuş məlumatlar, ədəbiyyat insanlara daha əziz olduğundan biz onları öyrənməyə can atırdıq. Qərb fikir, düşüncə baxımından xeyli irəli getmişdi. Siyasətdən tam kənar Fellinin, Antonioninin filmləri var idi. 12-ci əsrdən eitbarən dünyanın müxtəlif yerlərində intibah yaranırdı. Bu intibah bir-birinı təsir vasitəsi ilə yaranmırdı. Kosmik enerji bərabər paylandığından eyni anda müxtəlif yerlərdə bu cür intibah baş verirdi. Ancaq 60-cı illərdəki kosmik enerji deyildi, bu texniki imkanlardan yaranan ədəbiyyat idi. Bu 70-ci illərdə artıq öz zirvəsin çatmışdı.
– Bəs 70-ci ildən sonra ədəbiyyatın məcrası necə dəyişdi?
– 80-ci illərin özünü də 60-cı illər öz təsirində saxlayırdı. 70-ci illərdə Ramız Rövşən, Ələkbər Salahzadə , Çingiz Əlioğlu, Mövlud Süleymanlı, Vaqif Nəsib gəldi ədəbiyyata. Onların nüfuz dairəsi o qədər geniş idi ki, 80-ci illərdə ədəbiyyata gələnlər onların qarşısında söz deyə bilmirdilər. Birinci səbəb olaraq deyim, həmin dövrdə çap olunma ehtimalı az idi. Ədəbi bürokratiya var idi. O dövrdə çap olunmaq üçün senzuradan keçməli idin. Dünyada böyük proseslər gedir və biz bu proseslərdən geri qala bilmərik.
Əkrəm Əylisli kəndin təmiz adamının şəhərdə itməsi məsələsini ortaya qoymuşdu. Bir hekayə həmin dövrün bütün yataqxanalarındakı problemi ortaya qoymuşdu. Simvola çevrilmişdi. “Mən hələ varam”, “Ölməmişəm” deyənlər də olub, 80-ci illərin yığılıb qalmış yaradıcı enerjisi sonradan 90-cı illərdə ortaya çıxdı. Hətta 88-ci ilin sonunda “Ədəbiyyat və İncəsənət” qəzetində Fikrət Sadıqın böyük bir məqaləsi çıxmışdı. İndi başqa Əlsəmid Kür, Adil Mirseyid, Tofiq Qaraqaya, Aydın Uluxanlı olmaqla kim üzdədirsə, həmin məqalədə yer almışdı. Əlsəmid Kürün xüsusi bir şeiri — “Allah, mən səni görürəm” üzərində dayanlımışdı. Daxildə yığılıb qalmış enerjini bu yaradıcı insanlar öz əsərləri ilə ortaya qoydular. Bu insanlara “İtirilmiş nəsil” deyirlər. Ona görə ki, vaxtında yazılmış əsərləri gərəkən zamanda çap edə bilmədilər. Onlar 80-ci ildə yazdığı şeirləri 90-larda çap etməyə başladılar. Əgər onlar vaxtında çap olunsaydı, daha çox təzə əsərlər üzərində işləyərdilər. Yaradıcı insan yazdığı yazıları çap eləməyənə qədər onun üzərində dəfələrlə işləyir. Əsər çap olunduqdan sonra o artıq yazıçının deyil, oxucunun əsəri olur. Beləliklə yazıçı yeni əsərləri haqqında düşünməyə başlayır.
– Niyə bugünün ədəbi simaları cəmiyyətdə həzm etdirilmir? Nədən ictimai fikirdə tanıtdırılmır?
– Dənizin dadını bilməkdən ötrü onun hamısını içmək lazım deyil. Onun bir molekulunun tərkibində hansı dad varsa, yerdə qalan molekullarının tərkibində də həmin dad var. Biz ona görə bu haldayıq ki, tək ədəbiyyat sahəsində yox, həm iqtisadi sahədə, həm siyasi sahədə, həm də elmi sahədə bütün bunların hamısı monopoliyadadır. Bunlar müxtəlif üsullarla monopoliyaya alınıb. Əkrəm Əylislidən sonra ədəbi bürokratiya daha da sərtləşib. Onlar ilk baxışda dövlət büdcəsindən ədəbiyyata, sənətə pul ayrılır. Əvvəllər Yazıçılar Birliyinə ildə 1 milyon 200 min manat pul ayrılırdı. Biz bu vəsaitə uyğun şəkildə ədəbi dərgilər çap edə bilmirdik. Belə bir fikir yeridilirdi ki, Azərbaycanda ədəbi məhsul olmadığından jurnallar çap olunmur. Əslində inkşaf odur ki, demokratik cəmiyyətin bazarı nədirsə, ədəbiyyatı da, elmi də o cür olmalıdır. Mədəni proses getməlidir. Eyni dərgidə müxtəlif düşüncəyə sahib olan, bir-birini qəbul eləməyən insanların əsərləri yanaşı çap olunmalıdır. Cəmiyyət isə müxtəlif ədəbi zövqləri seçməlidir. Bizdə bu seçimi qoymurlar. Bu mübahisələr televiziyada aparılmalıdır. Bizim televiziyaların bir rəngi var, o da qara rəngdir. Əslində hər bir rəngin 70 min çaları var. Televiziyalarımız o çalarları göstərməlidir. Onlar bizə ancaq bir rəng göstərirlər. Yaxşı yadıma düşdü. Azərbaycan ictimai fikrində çox böyük çəkisi olan, dünya şöhrətli alim Xudu Məmmədov bir dəfə istedadlı tələbələrindən birinə demişdi ki, oxumayan tələbə yoldaşlarınızla dostluq edin. Gün gələcək onlar sizin rəhbəriniz olacaq. Əfsuslar olsun ki, bu böyük alimin dediyində həqiqət var. Bizimlə oxuyan bütün savadsız adamlar indi bizim rəhbərlərimizdir. Oturub danışa bilməyən adam var, indi elmlər doktorudur. Bizdə elmi dərəcə, xalq şairi adı olmaq meyar deyil.
– Mübariz bəy, özünüzü əvvəlki nəslin davamçısı kimi, ya yeni nəslin dinamizmi kimi — hansı sırada görürsünüz?
– Mən heç vaxt hesab etməmişəm ki, Nəsimi Nizaminin davamçısıdır. Onların hər kisi zirvədir. Biz həmişə sıfırdan başlayıb yuxarı qalxmışıq. İlk baxışdan axtarıb nəsə bir bağlılıq tapmaq olar. Amma biz həmişə sıfırdan başlamışıq. Bu gün bizim ədəbiyyat həm virtual dünyada, həm də çap məhsullarında gedir. Çap məhsullarında gedən yazıları o qədər də güclü ədəbiyyat hesab etmirəm. Çünki çap məhsullarında çıxan ədəbiyyatın başından, ayağından kəsirlər. 90-cı illərdən ədəbiyyata çox istedadlı şair olan Salam Sarvan gəldi. Onun çox böyük bir enerjisi var idi. Mən şəxsən bəyənirdim. Amma nədənsə, Salamın enerjisi bu günə gəlib çatmadı. Bir qədər Aqşin Yenisey ədəbi prosesdə səs saldı. Aqşin dil baxımından yeniliklərə meyl etsə də, enerji baxımından zirvəyə qalxacaq gücdə deyildi. Ancaq virtual dünyada xeyli gənclər özünü göstərməyə başlayıb. Rina İşıq, Adilə Nəzər, Aybəniz Elyar, Ayaz Arabaçı kimi sanballı yazarların adını çəkə bilərəm.
– Sizin fikrinizcə bu gün ədəbi tənqid ədəbi tərifə çevrilməyib ki?
– Estetika baxımından bizim ədəbi tənqiddə olan adamlarımızın sayı çox azdır. Bizdə ya yerlibazlıq var, ya da dəstəbazlıq. Azərbaycan balaca bir yer olduğundan bir-birimizin xətrinə dəymirik. Bu gün teatrların səhnələrində pulla qoyulan “əsər”lər əsər deyillər. Keçmiş dövrlərdə messanatlar pulu doğru ədəbiyyata ötürürdülər. İndikilər isə pulu ədəbiyyata mane olmaq üçün xərcləyirlər. Düşünürlər ki, pulu necə xərcləyək ki, əsl ədəbiyyat görünməsin? Ziqmunt Freyd yaxşı bir fikir deyib: “Əgər istənilən insan bir vəzifədə 8 ildən artıq qalmamalıdır. Qalanda insanda maniya əmələ gəlir”. Ona görə də, sivil dünyada vəzifəni 8 il müddətinə müəyyənləşdirdilər. İnsan 8 il vəzifədə olanda özünə qarşı hesabat aparır və vicdanla çalışır. Bilir ki, təftiş apara bilərlər. Ancaq insan biləndə ki, bu vəzifə ömürlükdür, bax o zaman həmin insanın içində Allahlıq iddiası yaranır.
– Bugünki ədəbi proses sizi qane edirmi?
– Baxdığım ədəbi faktlara əsasən deyə bilərəm ki, qane etmir. Quzey Azərbaycanla Güney Azərbaycanın ədəbi havası da fərlənir artıq. Onlar daha çox əruza tabe olan vəzndə yazırlar. Bizdə qoşma və sərbəst vəzn daha üstündür. Əruzu pisləmirəm, ancaq bizim içimizdə yad bir hava kimidir. Əruzda böyük fikirləri vermək olmur. Qəlibə görə ruhu sözə çevirmək, sözün ruhunu yaratmaq xeyli çətin başa gəlir. Bu gün dünya insandan sürət və ritm tələb edir. Məsələn, Tarkan niyə Türkiyədə populyar oldu? Həmin ritmlərə görə... Onun ifa etdiyi musiqilər xaricdən götürdüyü ritmlərdir. Əslində o ritmlər bizim at ayaqlarının səsləridir. Ona görə də dəvənin ləngər yerişi bizə uyğun deyil. Həm də bizim dilimizdə fellər və hərəkət daha çoxdur. Ərəblərdən bizə keçən təyinlər, bədii təşbehlər var.
– Əvvəlki dövrlərdə müxtəlifyönlü ədəbi jurnallar çıxırdı, indiki zamanda intenet üzərindən bu cür rəngarəngliyi, yaradıcılığı ortaya qoymaq mümkündürmü?
– Əslində bu, dövlətin siyasəti olmalıdır. Təəssüf ki, bizdə saray anlayışı ilə dövlət anlayışını qarışdırırlar. Sarayla bağlı istənilən halda bəzən yol verilən yalnışlıqlara görə narazılığımız ola bilər. Ancaq dövlət bizimdir. Bununla yanaşı, ümumilikdə dövlətin prinsipləri olmalıdır. Məsələn, Amerikada hakimiyyətə kimin gəlməsindən asılı olmayaraq dövlətin əbədi qaydaları var. Mən hələ iqtisadi gücünü kənara qoyuram, Amerika dünya kinosu anlayışını ələ aldı, Hollivudu yaratdı. Təkcə iqtidsadi və hərbi gücləri ilə deyil, həm də bədii əsərləri ilə, elmi ilə də öndədirlər. Bizim bir tərəfdə “Molla Nəsrətdin”çilər, digər tərəfdə “Fiyuzat”çılar yaranmışdı. Onlar bir-birinə qarşı olan adamlar idi. Ancaq, onların hər biri Azərbaycana xidmət edirdi. Məncə 2 deyil, 10-15 ədəbi jurnal olmalıdır və Azərbaycan dövləti onların hər birinə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinə elədiyi yardımı etməlidir. Ögey gözlə deyil, bərabər şəkildə baxılmalıdır. O jurnallar formalaşsa, adamlar bir yerə cəm olsa, cəmiyyətdə inkşaf da olacaq. Bədii estetik dünyagörüşləri formalaşacaq. 70-ci illərdə bizim milli kinomuz Türkiyəni çox üstələmişdi. Ancaq bu gün biz Türkiyədən 50-100 il geridə qalırıq. Nəyə görə? Türkiyənin enerjisini dövriyəyə buraxmaqdan ötrü kifayət qədər mailiyyə vəsitləri var. Həm də onun insanları kifayət qədər imkanlıdır. Bununla yanaşı, əlində imkanları olanların bu sahəyə marağı var. Bizdə isə pul o adamların əlində toplanıb ki, onlar böyük əsərlərin ortaya gəlməsində maraqlı deyillər. Mənim bir müsahibəmi 700 000 adam oxumuşdu. Deməli, cəmiyyətdə maraq var. Amma, haradasa məni çap edəcək orqan yoxdur. Tək mən deyil, başqa yaradıcı insanlar da bu haldadır. Ona görə də qarışıq bir xaosun içindəyik.
– Sanki, bu gün ədəbi prosesdə qadın yazarlarımız kəmiyyət baxımından üstünlük təşkil edirlər. Sizcə bu nə ilə bağlıdır?
– Nəinki kəmiyyət, keyfiyyət baxımından da üstünlük təşkil edir. Qadınlar kişilərdən daha çox içlərini yazırlar. Kişilər xanımından, uşağından çəkinirlər. Qadınlar bu cür riyakarlıq etmirlər. Maya Svetayeva, Anna Axmatova niyə sevildilər? Çünki yazılarına içlərini qoymuşdular. Bu o demək deyil ki, Nuridə Atəşi kimi açıq yazmaq lazımdır. Xeyr. Sənətin üzündə abır-həya omalıdır. Son dövrlərdə cəmiyyətdə cəmiyyət durğunluq yaşadığından heç nədə hərəkət yoxdur. Həyat dayanıb. Ədəbiyyat da o cümlədən dayanıb və buz heykələ dönüb. Son dövrlərdə yaranan ədəbiyyat ancaq dayanmağın poetikasını yaratmaqla məşğuldur. İnsanın içərisi qaynamadığından, siyasi düşüncə tərzimiz qaynamadığından, televiziyalarımız qaynamadığından, ədəbiyyatımız da durğunlaşıb.
Mübariz Məsimoğlu: “Bu gün pul doğru olmayan sənətə xərclənir”
“Dadlı məkan”da dadlı söhbətlərimizlə ünlü şairimizlə sənətin və ədəbi prosesin acılarını bölüşdük
Çağdaş Azərbaycan poeziyasının ən iddiasız, ən başarılı, ən istedadlı, ən humanist bir şəxsiyyəti varsa, o da Mübariz Mənsimoğlu imzasıdır. Onun ədəbi görüşləri, çağdaş poeziyamızın inkişaf yolları haqqında heyrət doğuracaq çox maraqlı baxışları və fikirləri var. Çox zaman 1980, 1990 və 2000-ci illərin ədəbi-mədəni mirasını bizlər “İTİRİLMİŞ NƏSİL” adı ilə çağırmağa məcbur oluruq. Ona görə ki, ötən 36 illik ədəbi-mədəni proses sanki dərin bir bataqlığa qərq olub. Bunun başlıca səbəbi, 1980-1990-cı illərdə ədəbi prosesə gələn nəsli əski “Sovet Ədəbiyyatı”nın bosslarının qəbul etməməsi və bir də yenicə əldə etdiyimiz bağımsızlıq illərində hər sahədə olduğu kimi, ədəbiyyatımızın da “monopoliya”ya alınmasıdır. Beləliklə də 80-lər, 90-lar və 21-ci minlliyin ədəbi mühitinə addım atanlar bütün zamanların “yadplanetlilər”inə çevirliblər. Çağdaş Azərbaycan ədəbi prosesində ona görə də yeni ədəbi nəslin təmsilçilərinin boyu görünmür. Ancaq, bu acı məhrumiyyətlərə baxmayaraq, onlar öz ədəbi mirası ilə ədəbiyyatımızın inkişafı və daha da irəli getməsi üçün bir addım da olsun geri çəkilməyiblər. Araşdırmalarımıza görə, əslində 80-lərdə, 90-larda və 21-ci yüzillikdə ədəbi prosesə gələnlər gerçəkdən milli ədəbi prosesimizin ən doğru və düzgün simalarıdırlar. Onlar ruhən ötən ədəbi miras kimi tanınan proseslərdən dasha canlı, daha ritmik, daha özgürdürlər. Məhz bu mənada Mübariz Məsimoğlu ilə onun ədəbi proseslə bağlı görüşlərini dəyərli oxucularımıza çatdırmağı hədəf seçdik.
– Mübariz bəy, çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatında bugünkü zamanın enerjisini necə görürsünüz?
– Ötən yüzilin 30-cu illərindən 60-cı illərə qədər keçən dövr ərzində siyasət ədəbiyyatı idarə edirdi. Siyasətə qarşı gedən ədəbiyyat adamlarını isə fiziki mənada aradan götürürdülər. Kimlərin aradan götürüldüyünü, kimlər tərəfindən götürüldüyü hamımıza bəllidir. Başda Hüseyn Cavid olmaqla böyük bir ordumuzu, fikir adamlarımızı sıradan çıxartdılar. Ona görə 60-cı illərə qədər olan ədəbiyyatda dəyişiklik bir o qədər də olmadı. Əslində 60-cı illərin ədəbiyyatının təzə nəsə yaratdığını düşünmürəm. 1957-ci ildə Sovet qurultaylarından sonra bir qədər boşluqlar yarandı və bu boşluq dövründə ədəbiyyatımız bir qədər inkşaf tapdı. 60-cı illərdə elə əsərlər yaranırdı ki, bütövlükdə dövlət bunu idarə edə bilmirdi. Məsələn, Azərbaycan ədəbiyyatında xeyli maraqlı faktlar yarandı. İsa Hüseynov və Mehti Hüseyni misal göstərmək olar, Anar, Elçin kimi yazıçılarda yeniliyə çağrış var idi. Həmin dövrlərdə yazılan yazılar dəyərli idi. Bu yenilik təkcə nəsrdə deyil, nəzmdə də, kinoda da, rəssamlıqda da, bəstəkarlıqda da özünü göstərirdi. Filmlərin texniki baxımdan çəkilişləri keyfiyyətli olmasa da, filmlərin özü sənət baxımından çox dəyərli idi. “Babək”, “Nəsimi”, “Dədə Qorqud” və s. kimi filmləri misal göstərmək olar. Bunlar həm ideoloji baxımdan, həm də sənət baxımından ortada idi. Bizim qaynayan vaxtımız idi. Bu dövrdə siyasət ədəbiyyata təsr edirdi. Qərb ədəbiyyatına maraq da var idi. Dünyanın müxtəlif yerlərindən gələn yaradıcı potensial enerji burada gözəl mühit yaradırdı. Həm də qadağan olunmuş məlumatlar, ədəbiyyat insanlara daha əziz olduğundan biz onları öyrənməyə can atırdıq. Qərb fikir, düşüncə baxımından xeyli irəli getmişdi. Siyasətdən tam kənar Fellinin, Antonioninin filmləri var idi. 12-ci əsrdən eitbarən dünyanın müxtəlif yerlərində intibah yaranırdı. Bu intibah bir-birinı təsir vasitəsi ilə yaranmırdı. Kosmik enerji bərabər paylandığından eyni anda müxtəlif yerlərdə bu cür intibah baş verirdi. Ancaq 60-cı illərdəki kosmik enerji deyildi, bu texniki imkanlardan yaranan ədəbiyyat idi. Bu 70-ci illərdə artıq öz zirvəsin çatmışdı.
– Bəs 70-ci ildən sonra ədəbiyyatın məcrası necə dəyişdi?
– 80-ci illərin özünü də 60-cı illər öz təsirində saxlayırdı. 70-ci illərdə Ramız Rövşən, Ələkbər Salahzadə , Çingiz Əlioğlu, Mövlud Süleymanlı, Vaqif Nəsib gəldi ədəbiyyata. Onların nüfuz dairəsi o qədər geniş idi ki, 80-ci illərdə ədəbiyyata gələnlər onların qarşısında söz deyə bilmirdilər. Birinci səbəb olaraq deyim, həmin dövrdə çap olunma ehtimalı az idi. Ədəbi bürokratiya var idi. O dövrdə çap olunmaq üçün senzuradan keçməli idin. Dünyada böyük proseslər gedir və biz bu proseslərdən geri qala bilmərik.
Əkrəm Əylisli kəndin təmiz adamının şəhərdə itməsi məsələsini ortaya qoymuşdu. Bir hekayə həmin dövrün bütün yataqxanalarındakı problemi ortaya qoymuşdu. Simvola çevrilmişdi. “Mən hələ varam”, “Ölməmişəm” deyənlər də olub, 80-ci illərin yığılıb qalmış yaradıcı enerjisi sonradan 90-cı illərdə ortaya çıxdı. Hətta 88-ci ilin sonunda “Ədəbiyyat və İncəsənət” qəzetində Fikrət Sadıqın böyük bir məqaləsi çıxmışdı. İndi başqa Əlsəmid Kür, Adil Mirseyid, Tofiq Qaraqaya, Aydın Uluxanlı olmaqla kim üzdədirsə, həmin məqalədə yer almışdı. Əlsəmid Kürün xüsusi bir şeiri — “Allah, mən səni görürəm” üzərində dayanlımışdı. Daxildə yığılıb qalmış enerjini bu yaradıcı insanlar öz əsərləri ilə ortaya qoydular. Bu insanlara “İtirilmiş nəsil” deyirlər. Ona görə ki, vaxtında yazılmış əsərləri gərəkən zamanda çap edə bilmədilər. Onlar 80-ci ildə yazdığı şeirləri 90-larda çap etməyə başladılar. Əgər onlar vaxtında çap olunsaydı, daha çox təzə əsərlər üzərində işləyərdilər. Yaradıcı insan yazdığı yazıları çap eləməyənə qədər onun üzərində dəfələrlə işləyir. Əsər çap olunduqdan sonra o artıq yazıçının deyil, oxucunun əsəri olur. Beləliklə yazıçı yeni əsərləri haqqında düşünməyə başlayır.
– Niyə bugünün ədəbi simaları cəmiyyətdə həzm etdirilmir? Nədən ictimai fikirdə tanıtdırılmır?
– Dənizin dadını bilməkdən ötrü onun hamısını içmək lazım deyil. Onun bir molekulunun tərkibində hansı dad varsa, yerdə qalan molekullarının tərkibində də həmin dad var. Biz ona görə bu haldayıq ki, tək ədəbiyyat sahəsində yox, həm iqtisadi sahədə, həm siyasi sahədə, həm də elmi sahədə bütün bunların hamısı monopoliyadadır. Bunlar müxtəlif üsullarla monopoliyaya alınıb. Əkrəm Əylislidən sonra ədəbi bürokratiya daha da sərtləşib. Onlar ilk baxışda dövlət büdcəsindən ədəbiyyata, sənətə pul ayrılır. Əvvəllər Yazıçılar Birliyinə ildə 1 milyon 200 min manat pul ayrılırdı. Biz bu vəsaitə uyğun şəkildə ədəbi dərgilər çap edə bilmirdik. Belə bir fikir yeridilirdi ki, Azərbaycanda ədəbi məhsul olmadığından jurnallar çap olunmur. Əslində inkşaf odur ki, demokratik cəmiyyətin bazarı nədirsə, ədəbiyyatı da, elmi də o cür olmalıdır. Mədəni proses getməlidir. Eyni dərgidə müxtəlif düşüncəyə sahib olan, bir-birini qəbul eləməyən insanların əsərləri yanaşı çap olunmalıdır. Cəmiyyət isə müxtəlif ədəbi zövqləri seçməlidir. Bizdə bu seçimi qoymurlar. Bu mübahisələr televiziyada aparılmalıdır. Bizim televiziyaların bir rəngi var, o da qara rəngdir. Əslində hər bir rəngin 70 min çaları var. Televiziyalarımız o çalarları göstərməlidir. Onlar bizə ancaq bir rəng göstərirlər. Yaxşı yadıma düşdü. Azərbaycan ictimai fikrində çox böyük çəkisi olan, dünya şöhrətli alim Xudu Məmmədov bir dəfə istedadlı tələbələrindən birinə demişdi ki, oxumayan tələbə yoldaşlarınızla dostluq edin. Gün gələcək onlar sizin rəhbəriniz olacaq. Əfsuslar olsun ki, bu böyük alimin dediyində həqiqət var. Bizimlə oxuyan bütün savadsız adamlar indi bizim rəhbərlərimizdir. Oturub danışa bilməyən adam var, indi elmlər doktorudur. Bizdə elmi dərəcə, xalq şairi adı olmaq meyar deyil.
– Mübariz bəy, özünüzü əvvəlki nəslin davamçısı kimi, ya yeni nəslin dinamizmi kimi — hansı sırada görürsünüz?
– Mən heç vaxt hesab etməmişəm ki, Nəsimi Nizaminin davamçısıdır. Onların hər kisi zirvədir. Biz həmişə sıfırdan başlayıb yuxarı qalxmışıq. İlk baxışdan axtarıb nəsə bir bağlılıq tapmaq olar. Amma biz həmişə sıfırdan başlamışıq. Bu gün bizim ədəbiyyat həm virtual dünyada, həm də çap məhsullarında gedir. Çap məhsullarında gedən yazıları o qədər də güclü ədəbiyyat hesab etmirəm. Çünki çap məhsullarında çıxan ədəbiyyatın başından, ayağından kəsirlər. 90-cı illərdən ədəbiyyata çox istedadlı şair olan Salam Sarvan gəldi. Onun çox böyük bir enerjisi var idi. Mən şəxsən bəyənirdim. Amma nədənsə, Salamın enerjisi bu günə gəlib çatmadı. Bir qədər Aqşin Yenisey ədəbi prosesdə səs saldı. Aqşin dil baxımından yeniliklərə meyl etsə də, enerji baxımından zirvəyə qalxacaq gücdə deyildi. Ancaq virtual dünyada xeyli gənclər özünü göstərməyə başlayıb. Rina İşıq, Adilə Nəzər, Aybəniz Elyar, Ayaz Arabaçı kimi sanballı yazarların adını çəkə bilərəm.
– Sizin fikrinizcə bu gün ədəbi tənqid ədəbi tərifə çevrilməyib ki?
– Estetika baxımından bizim ədəbi tənqiddə olan adamlarımızın sayı çox azdır. Bizdə ya yerlibazlıq var, ya da dəstəbazlıq. Azərbaycan balaca bir yer olduğundan bir-birimizin xətrinə dəymirik. Bu gün teatrların səhnələrində pulla qoyulan “əsər”lər əsər deyillər. Keçmiş dövrlərdə messanatlar pulu doğru ədəbiyyata ötürürdülər. İndikilər isə pulu ədəbiyyata mane olmaq üçün xərcləyirlər. Düşünürlər ki, pulu necə xərcləyək ki, əsl ədəbiyyat görünməsin? Ziqmunt Freyd yaxşı bir fikir deyib: “Əgər istənilən insan bir vəzifədə 8 ildən artıq qalmamalıdır. Qalanda insanda maniya əmələ gəlir”. Ona görə də, sivil dünyada vəzifəni 8 il müddətinə müəyyənləşdirdilər. İnsan 8 il vəzifədə olanda özünə qarşı hesabat aparır və vicdanla çalışır. Bilir ki, təftiş apara bilərlər. Ancaq insan biləndə ki, bu vəzifə ömürlükdür, bax o zaman həmin insanın içində Allahlıq iddiası yaranır.
– Bugünki ədəbi proses sizi qane edirmi?
– Baxdığım ədəbi faktlara əsasən deyə bilərəm ki, qane etmir. Quzey Azərbaycanla Güney Azərbaycanın ədəbi havası da fərlənir artıq. Onlar daha çox əruza tabe olan vəzndə yazırlar. Bizdə qoşma və sərbəst vəzn daha üstündür. Əruzu pisləmirəm, ancaq bizim içimizdə yad bir hava kimidir. Əruzda böyük fikirləri vermək olmur. Qəlibə görə ruhu sözə çevirmək, sözün ruhunu yaratmaq xeyli çətin başa gəlir. Bu gün dünya insandan sürət və ritm tələb edir. Məsələn, Tarkan niyə Türkiyədə populyar oldu? Həmin ritmlərə görə... Onun ifa etdiyi musiqilər xaricdən götürdüyü ritmlərdir. Əslində o ritmlər bizim at ayaqlarının səsləridir. Ona görə də dəvənin ləngər yerişi bizə uyğun deyil. Həm də bizim dilimizdə fellər və hərəkət daha çoxdur. Ərəblərdən bizə keçən təyinlər, bədii təşbehlər var.
– Əvvəlki dövrlərdə müxtəlifyönlü ədəbi jurnallar çıxırdı, indiki zamanda intenet üzərindən bu cür rəngarəngliyi, yaradıcılığı ortaya qoymaq mümkündürmü?
– Əslində bu, dövlətin siyasəti olmalıdır. Təəssüf ki, bizdə saray anlayışı ilə dövlət anlayışını qarışdırırlar. Sarayla bağlı istənilən halda bəzən yol verilən yalnışlıqlara görə narazılığımız ola bilər. Ancaq dövlət bizimdir. Bununla yanaşı, ümumilikdə dövlətin prinsipləri olmalıdır. Məsələn, Amerikada hakimiyyətə kimin gəlməsindən asılı olmayaraq dövlətin əbədi qaydaları var. Mən hələ iqtisadi gücünü kənara qoyuram, Amerika dünya kinosu anlayışını ələ aldı, Hollivudu yaratdı. Təkcə iqtidsadi və hərbi gücləri ilə deyil, həm də bədii əsərləri ilə, elmi ilə də öndədirlər. Bizim bir tərəfdə “Molla Nəsrətdin”çilər, digər tərəfdə “Fiyuzat”çılar yaranmışdı. Onlar bir-birinə qarşı olan adamlar idi. Ancaq, onların hər biri Azərbaycana xidmət edirdi. Məncə 2 deyil, 10-15 ədəbi jurnal olmalıdır və Azərbaycan dövləti onların hər birinə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinə elədiyi yardımı etməlidir. Ögey gözlə deyil, bərabər şəkildə baxılmalıdır. O jurnallar formalaşsa, adamlar bir yerə cəm olsa, cəmiyyətdə inkşaf da olacaq. Bədii estetik dünyagörüşləri formalaşacaq. 70-ci illərdə bizim milli kinomuz Türkiyəni çox üstələmişdi. Ancaq bu gün biz Türkiyədən 50-100 il geridə qalırıq. Nəyə görə? Türkiyənin enerjisini dövriyəyə buraxmaqdan ötrü kifayət qədər mailiyyə vəsitləri var. Həm də onun insanları kifayət qədər imkanlıdır. Bununla yanaşı, əlində imkanları olanların bu sahəyə marağı var. Bizdə isə pul o adamların əlində toplanıb ki, onlar böyük əsərlərin ortaya gəlməsində maraqlı deyillər. Mənim bir müsahibəmi 700 000 adam oxumuşdu. Deməli, cəmiyyətdə maraq var. Amma, haradasa məni çap edəcək orqan yoxdur. Tək mən deyil, başqa yaradıcı insanlar da bu haldadır. Ona görə də qarışıq bir xaosun içindəyik.
– Sanki, bu gün ədəbi prosesdə qadın yazarlarımız kəmiyyət baxımından üstünlük təşkil edirlər. Sizcə bu nə ilə bağlıdır?
– Nəinki kəmiyyət, keyfiyyət baxımından da üstünlük təşkil edir. Qadınlar kişilərdən daha çox içlərini yazırlar. Kişilər xanımından, uşağından çəkinirlər. Qadınlar bu cür riyakarlıq etmirlər. Maya Svetayeva, Anna Axmatova niyə sevildilər? Çünki yazılarına içlərini qoymuşdular. Bu o demək deyil ki, Nuridə Atəşi kimi açıq yazmaq lazımdır. Xeyr. Sənətin üzündə abır-həya omalıdır. Son dövrlərdə cəmiyyətdə cəmiyyət durğunluq yaşadığından heç nədə hərəkət yoxdur. Həyat dayanıb. Ədəbiyyat da o cümlədən dayanıb və buz heykələ dönüb. Son dövrlərdə yaranan ədəbiyyat ancaq dayanmağın poetikasını yaratmaqla məşğuldur. İnsanın içərisi qaynamadığından, siyasi düşüncə tərzimiz qaynamadığından, televiziyalarımız qaynamadığından, ədəbiyyatımız da durğunlaşıb.
Söhbətləşdi: Lalə CƏBRAYIL
17:15
Digər xəbərlər