Postateizm və dünyaya bütöv baxış

Çağdaş fəlsəfə din istibdadına qarşı çıxmış ateizmin özünün də sonralar bir növ doqmaya, dinə dönüşdüyünü, Karl.Marks, Ziqmund Freyd kimilərinin ateizmin peyğəmbərlərinə çevrildiyini iddia edir. Ateizmə qarşı tutulan ən böyük irad onun məntiqcə ziddiyyətli olmasıdır: ateizm, tanrı mövcudluğunun sübut edilməzliyi tezisini irəli sürərkən tanrının olmamasının da sübutunu göstərə bilməmişdi. İnsan zəkasının bütün təbiət sirlərini çözə biləcəyinə inam  XX yüzilin ikinci yarısında ümumi fundamental fizika adı altında bir yox, iki  elm üzə çıxdığında bir qədər sarsılmışdı. Bu elmlər bir-birinə uyuşmayan mikrodünya fizikası və astrofizikanın prinsiplərinə əsaslanan  fərqli  fiziki reallıqları təsvir edir. Belə gözlənilməz kəşflərdən sonra ateizmin zəfərli addımları 1970-ci illərdən sonra bir qədər yavaşıdı.

Ateizm fikir tarixində, insan tərcümeyi-halında haqq qazandırılan və xeyirli hal sayılsa da, 2000-ci ildən etibarən onun zacibə gücü azalmağa, onun yerini aqnostika tutmağa başladı. İndi yaşanılan bu dönəm və hal postmodernizm və ya postateizm (post-sekulyar) dövr adlandırılır (“post” anlayışı bir klassik hərəkatın növbəti aşamasını, mərhələsini ifadə edir). Bu dövr üçün səciyyəvi olan plüralizm “mütləq meyyar yoxdur, hər şey nisbidir” şüarlarını ortaya atıb, bütün mədəniyyətlərə, din və dünyagörüşlərə eyni sayğı göstərmə, liberal və ya neytral yanaşmanı davranışların ümumi  və əsas prinsipinə çeviribdir. Bu elm və dünyagörüş dalanı, əfsuslar, Qərb dünyasını “kübar biganəliyə”, dəyərsizliyə bürüyb, istiqamətsizliyə sürükləyibdir. Sosioloji hesablamalara görə, dindarların sayı yer kürəsində yenə də çoxluqdadır. Örnəyin, elm və texnikanın, yənı ateizmin önərdiyi rasionalizmin indiyədək görünməmiş uğurlarına nail olan çağdaş Yaponiyada dindarların sayı bu ölkə əhalisinin sayından iki qat artıqdır (!). Bunun izahı belədir: sintoizm eyni zamanda hansısa başqa  etiqadlara da qoşulmağa etiraz etmədiyindən buddizmi, xristianlığı, başqa dini qəbul edən hər yapon özünü sintoist sayır. Axı sintoist olmaq onlar üçün yapon olmaq deməkdir. Allahsız dinlər ölkəsi (bəzən də dinsiz ölkə) sayılan, iqtisadi-texniki sıçrayışıyla dünyanı təşvişə salan Çində də bir qədər buna bənzər durum izlənilir: “Çin ocaq evlərində (məbədlərində) Konfutsinin, Lao-Tszyunun (daosizmin yaradıcılarından biri), Buddanın təsvirlərilə yanaşı qoyulur. Bu azmış kimi: Çinin quzeyində bu sıraya İsa Məsihin, güneyində isə Məhəmməd peyğəmbərin təsvirlərini də qoşurlar.” İngilis riyaziyyatçısı və filosofu Bertran Rasselin bir fikri  yerinə düşür: “Rasionalizm və antirasionalizm yunan mədəniyyətinin lap başlanğıcından yan-yana yaşamış, hər dəfə biri digərini üstələyən kimi onun tamam tərsi olanın yeni inkişaf  burumu başlayır.” Modern ölkələrdə ateistlərə nisbətən qeyri-ateist namizədlər prezidentliyə və b. dövlət idarəçiliyi qurumlarına seçkilərdə daha çox səs qazanır. XVIII yüzildən gələn maarifçilik, sekulyar cəmiyyət ideyalarının, elm və texnikanın, rasionalizmin və b. inkişafı insanın inam məsələsinə çox az qarışa bilmişdi. Əvvəllər din – tarixin qaranlıq dönəmlərindən gələn “bəşəriyyətin uşaqlıq nevrozu” sayılırdısa, çağdaş zamanda inama ehtiyac ilkin həyat tələbatları siyahısında gedir. Dinin tanrıçılıq, peyğəmbərlik, müqəddəslik (sakrallıq), mərasim və dualar kimi institutları diqqətlə öyrənilir. Son vaxtlara qədər dinşünaslıqda müxtəlif cəmiyyət və mədəniyətlərdə dinin rolu və funksiyalarını araşdıran sosioloji yanaşma hakim idisə, dinin psixoanalitik konsepsiyalarının gəlişməsiylə, transpersonal psixologiyanın nümayəndələri tərəfindən əldə edilən bir sıra maraqlı nəticələrdən sonra dinin mahiyyətini anlamaqda sosioloji yanaşmanın məhdudluğu aydın oldu.  Müxtəlif toplumsal konsepsiyalar dinin yalnız zahiri təzahürlərini, doqma və kultların ictimai mənasını aşkarlayarkən, dinin mahiyyətini – insanın bir növ psixiki (ruhsal-mənəvi) transformasiyasını, ruhani dəyişilməsini, aydınlanmasını və şüurunun oyanmasını özündə daşıyan dini təcrübəni diqqətsiz qoyurdular. Terminoloji qeyri-aydınlığın dinin hər cür müzakirəsinə əngəl olmasını vurğulayan E. Fromma görə, ümumbəşəri fenomen - religia (din) - bu və ya digər bir din növüylə assosiasiya (bənzətmə) yaradır. Dildə başqa sözün olmamasından dolayı bir toplum tərəfindən bölüşülən, mənalı ömür sürməyə imkan yaradan və xidmət etməyə obyekt verən insan qruplarının paylaşdığı hər bir düşüncə və hərəkət sistemini bu alim “din” adlandırmağa məcbur olur. Son 50 ildə dünya humanitar fikrdə bir-birinə zidd gələn iki fənnin – elm fəlsəfəsi və din fəlsəfəsi  sərhədlərində araşdırmalar izlənilir. Alimlərlə teoloqlar arasında dialoq hansı əsaslarla mümkündür?  Elm və din, bilik və inam, məntiq və ritorika, nəzəriyyə və metaforalar, faktlar və fantaziyalar bir-biriylə uğurla hərəkət edib vahid konseptual və dəyər sistemləri yarada bilərmi? Fizikaçılar, bioloqlar, psixoloqlar, sosioloqlar, filosoflar, teoloqlar, dilşünaslar bu qənaətə gəlirlər ki, dar çərçivələrdən çıxma vaxtı müxtəlif səbəblərdən gəlib çatıb. İndi bilim adamları öz tədqiqatlarında dinlərdəki  dünyagörüşü tədqiq edir; teoloqlar dini görüşlərini müasirləşdirmək üçün  elmi dəlillərə ehtiyac duyur; dinşünaslar elmi fəlsəfənin zərif  yanaşmalarına üz tutur; filosoflar mədəniyyət hadisələrinin analitik metodologiyasının üzərində işləyir və qlobal fikir sintezinin mümkün olub-olmamasını düşünür. Hans-Qeorq Qadamerin hermenevtikasında müxaliflər qismində elmi idrak idealıyla  sıx bağlı olan Qərbi Avropa fəlsəfəsinin  məhsulu - Maariflənmə çağı daimi iştirak edir. Qadamer sağlam məna təlimiylə silahlanıb maarıfçilik ənənəsinin  təməlini qoyan Dekartla  polemikaya girir. Sağlam məna təlimi nəzəri biliyin və rasional sübut imkanlarının  məhdudluğunu göstərərək elmdənkənar həqiqətin olması haqda biliyi qoruyub nəsillərə ötürülməsinin tərəfdarıdır. Sağlam məna elmi metodların əli çatmadığı yerlərdə işləyir. Bu fikrin arxasında bir tərəfdən,  elmidərketmənin məhdudluğunun, digər tərəfdən isə, elmi həqiqətlərdən daha dəyərli olan fövqəlelmi həqiqətlərin mövcudluğunun  etirafı dayanmaqdadır. Sağlam mənadakı həqiqət birbaşa insanın ruhsal yaşamındakı ali dəyərlərə bağlanır. Dekonstruksiyaya, yəni düşüncə və praktikanın yeni sahəsinə addım atmağa dəvət edən  Jan Jak Derrida “doqmaların yerinə qeyri-doqmatik analoqların hazırlanması” ənənəsinin davamçısı olduğuna özü də təəcüblənir, Kant, Kyerkeqor, Spinoza, Hegel, Haydeger və B.Rasselin  ardınca “dindənkənar dinin mümkünlüyünü “təkrarlayır.” Lük Nansi “monoteizmin dekonstruksiyası” adlı əməliyyat aparır: qloballaşma dövrünə gəlib çatan monoteizmin yenidən, tamamilə başqa şəkildə yığılması məqsədilə monoteizmi (təktanrılığı) hissəciklərinə ayırır. Simona Vayla görə, “postmodern çağın insanı dini institutlardan asılı olmayan dini baxışlara şahid olmaq istəyir, kilsəsiz və xaç suyuna salmadan xristianlığın mümkünlüyündən danışılır. Protestantizm tədqiqatçısı Jan-Pol Villem Avropa və ABŞ-nın din sosiologiyası tədqiqatçılarının fikirlərinə qoşularaq ötən yüzilin sekularlıq nəzəriyyəsinin krizisi və yeni paradiqmaların axtarışı haqda geniş diskussiyalar aparmaqdadır. Göründüyü kimi, mövcud elmi və dini baxışların qarşıdurması postateizm hadisəsiylə ortadan qaldırılmaqdadır. Ənənəvi dindarlığın dərinliklərindən Rudolf Ştainer kimi  teoloq və antroposofun “Biz ancaq inanmaq istəmirik: biz bilmək istəyirik” rasional şüarı formalaşdığı kimi, Albert Şveyser də “Vicdanlı, ardıcıl düşüncə son olaraq canlı, məntiqlə bəraət qazanmış, hamıya gərək olan bir mistikaya gəlib çıxmaya bilməz”- deyir. Bu iki yön kəsişməsində yerləşən postateizmi dünyaya bütöv baxışın başlanğıcı da hesab etmək olar.

Dünyaya bütöv baxış

Mədəniyyətin yaradıcılıqdan başqa dərketmə aspekti də var. Şərti olaraq o dörd böyük hissəyə bölünür: incəsənət, elm, fəlsəfə və din. Bəzən bir-birinin içinə keçməsinə baxmayaraq bunların mövcudluğu nisbətən müstəqildir. Heç də təsadüfi olmayan bölünmə insanın intuitiv-emosional, duyğusal-empirik, rasional və mistik  idraki qabiliyyətinə uyğunluğundan qaynaqlanır. Bu, dünyanın dörd tərkib hissəsinə  əsaslanır: 1. insan qəlbinin həyəcanları, 2. maddi aləm, 3. ümumi əlaqələr və hadisələrin qanunauyğunluğu, 4. gözə görünməyən reallıq. Şəxsi dünyagörüşünü götürqoy (analiz) edən hər kəs, özünün bunlardan birinə yaxın olduğunu aşkarlayar. Dərketmə alətləri də, mədəniyyətin dörd yönü də ayrılmaz şəkildə birləşdiyi vahid toxumdan - mifologiyadan -  cücəribdir. Sonralar müstəqil gəlişmə, təbii genişlənmə mərhələsi aralarında münaqişələrə səbəb olmuş. Dünyaya bütöv baxış  bu birtərəfliyi, mücərrədliyi aradan qaldırmaq istəyindən yaranıbdır. Bölünmə, ayrılma və onlardan birinin digərinin yerini tutması dövrünün ən yüksək zirvəsi artıq keçilmiş. Doğuluşdan sonra bölünmüş və öz şəxsi imkanlarını büsbütün aşkarlamış hissələr - estetik, empirik, rasional və mistik bilgilər - öz tapıntı və özəlliklərini qoruyub saxlayaraq daha yüksək səviyyədə yenidən birləşmək üçün Bütöv Biliyə doğru istiqamət götürüblər. Müasir dövrdə bu yön nəinki mədəniyyətin, bütövlükdə dünya təkamülünün dərkində  analizdən sintezə keçişinin başlanğıcına uyğundur.  Fizika sahəsində aparılan son tədqiqatlar yeni elmin, sinerqetikanın yaranmasına səbəb olmuşdur. Bu yeni elm, təbiətşünaslığı cəmiyətşünaslıqla, insan və mədəniyyət aləminin sosial bilgilərini  təbii fenomenlərin bilgisi ilə  birləşdirməyə çalışır. Ruh və Materiyanın Vahid Fizikası - sinerqetika paradiqması- mistik-alimlərin duyduqlarının reallığını sübut eləməyə çalışır. Sinergetika, çox detallarla ağırlaşmış, məsələnin mahiyyətini kölgədə qoyan məlumatı sıxmağa və onu bir neçə işarə, konsepsiya və ideyalara çevirməyə imkan verir. “Sinergi” müxtəlif enerjilərin, Varlığın səmavi və yer planlarını, enerjilərini birləşdirməsi deməkdir. Bunların birliyi, bir qayda olaraq,  bəşəriyyətin nəzərindən qaçırılırdı.

Son                                                                                                                                         

İnsan beyninin fəaliyyətini araşdıran alimlərin son nəticələri göstərir ki, beynin şüuraltı (qeyri-şüuri) bölməsi informasiyanı ancaq simvollar, obrazlar vasitəsiylə qavrayır. Çox güman ki, insan sezgisi (intuisiyası) daxili ehtiyacları bir zamanlar obrazlı dillə, simvollarla, metaforalarla dilə gətirmiş, nəticədə din fenomeni yaranmış. Sonralar adamlar həmin o simvollardan, obrazlardan o qədər bərk yapışmışlar ki, o simvolların daşıdığı mənalar qıraqda qalmış... “Susqun kütlənin kölgəsində” əsərində çağdaş mədəniyyətin kəskin tənqidçilərindən biri olan fransız Jan Bodriyar “susqun” insan kütləsi tərəfindən dini mərasim “parıltılarının” “qızıl” sayılmasını ifşa etmişdi. U.Ceyms, E.Fromm, A.Adler, K.Yunq, Frankl, Loş və başqa ünlü psixoloq alimlər inam hissinin, inam amilinin insan mövcudluğunun əsas şərti sayaraq, inam fenomenini iki yerə ayırır: ictimai və individual (U.Ceyms), avtoritar və humanist (E.Fromm), daxili dindarlıq və zahiri dindarlıq (Olport), sosial dindarlıq və ruhani dindarlıq (Lenski) və b.   L.Feyyerbaxın görüşlərində də, xüsusən “Gələcək fəlsəfənin əsasları” kitabında strateji anlayışların din qurumu tərəfindən mənimsənilməsinin və spekulyasiyalara sürüklənməsinin tənqidi durur. Filosofa görə, tanrıya inam insanın öz mahiyyətinin sonsuzluğuna və həqiqiliyinə inamdır. Belə deyə bilərik ki, din institutu tarixsəlliyə, rəvayətsəlliyə, əsatirsəlliyə bağlılığından dolayı keçmiş yönümlüdür, inam isə gələcək yönümlüdür. Çünki inam gələcəyi, din isə keçmişi idealizə edir. Mövcud tarixi dinlər öz konfessional formatında qlobal geopolitik oyunların alətinə çevrilərək özlərini etibardan, gözdən salmaları və bayağılaşmaları bir gerçəklikdir. Yaşadığımız XXI əsrdə heç bir matrik ierarxiyanın (matrisa - mütləq etalon) olmaması məzmunu, informasiyanın heç nəylə tutuşdurulmaması bəşərin məhvinə gətirib çıxaracağı səbəb kimi göstərilir. İndi dünyanın bir nömrəli sualı budur: “həqiqi olan nədir?”

İlahə Ucaruh

 

19:30