2017-ci ilin dövlət büdcəsi ilə bağlı RƏY və PROQNOZ

2017-ci ilin dövlət büdcəsi ilə bağlı RƏY və PROQNOZİqtisadai Təşəbbüslərə Yardım İctimai Birliyi 2017-ci ilin dövlət büdcəsi ilə bağlı rəy hazırlayıb. Hurriyyet.org xəbər verir ki, rəy dövlət maliyyə siyasətində və büdcə müzakirələrində ictimai iştirakçılığı genişləndirmək, büdcə siyasətinin hazırlanması və həyata keçirilməsinə vətəndaş cəmiyyətinin töhfəsini artırmaq və 2017-ci ilin dövlət büdcəsini geniş ictimaiyyətə izah etmək məqsədiylə işlənilib. Rəyin mətbuatda dərc edilməsi, habelə hökumətin müvafiq qurumlarına göndərilməsi nəzərdə tutulur: “Dünya bazarlarında neftin qiymətinin düşməsi nəticəsində Azərbaycan neft gəlirlərinin kəskin azalması ilə üzləşdi və bu, ilk növbədə dövlət büdcəsinin gəlirlərinin və xərclərinin azalması ilə nəticələndi. 2015-ci ildə milli valyutanın kəskin devalvasiyaya məruz qalması və dəyərini iki dəfəyədək itirməsi iqtisadi durumu ağırlaşdırdı. 2016-cı il ərzində manatın məzənnəsinin tədricən azalması prosesi davam etdi. Hökumət ölkədə qeyri-neft sektorunun inkişafı, sahibkarlıq və investisiya mühitinin yaxşılaşdırılması, yerli istehsalın himayə edilməsi istiqamətində bir sıra addımlar atsa da, ümumən sistemli iqtisadi islahatlara başlanılmadı. 2016-cı ildə ölkə iqtisadiyyatının inkişaf perspektivləri ilə bağlı strateji yol xəritələrinin hazırlanması üzərində işlər aparıldı və ilin sonuna müvafiq sənədlər təsdiq olundu. 2017-ci il həmin sənədlərin icrasına başlanılması, yəni ölkədə geniş miqyaslı iqtisadi islahatlara başlanılması gözlənilir. Bu baxımdan 2017-ci il üçün dövlət büdcəsi ictimaiyyət üçün böyük maraq doğurur. Təsadüfi deyil ki, dövlət büdcəsi hökumətin iqtisadi siyasətinin güzgüsü hesab olunur. Bu baxımdan 2017-ci il üçün təsdiq olunmuş dövlət büdcəsinin təhlili hökumətin gələn il üçün müəyyən etdiyi və həyata keçirməyə hazırlaşdığı iqtisadi siyasəti qiymətləndirməyə imkan verir. Iqtisadi Təşəbbüslərə Yardım Ictimai Birliyinin ekspertləri 2017-cı ilin təsdiq edilmiş dövlət büdcəsi ilə bağlı zəruri araşdırma və təhlil işləri aparmaqla bu rəyi hazırlayıblar. Rəydə növbəti ildə büdcə gəlirlərinin və xərclərinin formalaşmasında müşahidə olunan əsas meyllər müəyyən edilib, habelə gələn il həyata keçiriləcək büdcə siyasətinin iqtisadi proseslərə təsiri qiymətləndirilib.

Rəyin hazırlanması zamanı aşağıdakı sənədlər öyrənilib, oradakı məlumatlar əsasında zəruri araşdırmalar və təhlil işləri həyata keçirilib:
• Azərbaycan Respublikasının 2017-ci il dövlət büdcəsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu (16 dekabr 2016-cı il),
• Azərbaycan Respublikasının 2017-ci il dövlət büdcəsi haqqında Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiqi barədə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı (27 dekabr 2016-cı il)
• 2017-ci il dövlət büdcəsi haqqında qanun layihəsi ilə birlikdə Milli Məclisə təqdim edilən büdcə zərfinə daxil olan sənədlər toplusu,
• “Azərbaycan Respublikasının 2017-ci il dövlət büdcəsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanun layihəsinə Azərbaycan Respublikası Hesablama Palatasının Rəyi və s.
Rəy dövlət maliyyə siyasətində və büdcə müzakirələrində ictimai iştirakçılığı genişləndirmək, büdcə siyasətinin hazırlanması və həyata keçirilməsinə vətəndaş cəmiyyətinin töhfəsini artırmaq və 2017-ci ilin dövlət büdcəsini geniş ictimaiyyətə izah etmək məqsədiylə işlənilib. Rəyin mətbuatda dərc edilməsi, habelə hökumətin müvafiq qurumlarına göndərilməsi nəzərdə tutulur”.
I. 2017-cı il dövlət büdcəsinin və icmal büdcənin qısa statistik mənzərəsi
1.a) Büdcə gəlirləri üzrə:
“Azərbaycan Respublikasının 2017-cı il dövlət büdcəsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa əsasən 2017-ci ildə dövlət büdcəsinin gəlirlərinin 16255.0 mln. manat olması gözlənilir. Bu, 2015-ci ildə dövlət büdcəsinin faktiki gəlirləri ilə müqayisədə 1243.0 mln. manat (yaxud 7.1 faiz), 2016-cı ilin dövlət büdcəsi gəlirlərinin təsdiq edilmiş proqnoz göstəricisi ilə müqayisədə 567.0 mln. manat (yaxud 3.4 faiz) azdır. 2017-cı ildə dövlət büdcəsi gəlirlərinin illik ÜDM-in 26.5 faizi qədər olması gözlənilir ki, bu da 2016-cı il üçün proqnozlaşdırılan müvafiq göstəricidən 2.6 faiz bəndi, 2015-ci ilin faktiki göstəricisindən 5.7 faiz bəndi azdır. Proqnoza əsasən, 2017-ci ildə dövlət büdcəsi gəlirlərinin 6100.0 mln. manatı (yaxud 37.5 faizi) Dövlət Neft Fondunun transferti, 4137.0 mln.manatı (25.5 faizi) əlavə dəyər vergisi (ƏDV), 2179.0 mln.manatı (13.4 faizi) hüquqi şəxslərin mənfəət vergisi, 1168.0 mln.manatı (7.2 faizi) fiziki şəxslərin gəlir vergisi, 608.0 mln.manatı (3.7 faizi) aksiz vergisi, 454.0 mln. manatı (2.8 faizi) gömrük rüsumları, 344.0 mln. manatı (2.1 faizi) sadələşdirilmiş vergi, 178.0 mln. manatı (1.1 faizi) hüquqi şəxslərin əmlak vergisi, 89.0 mln. manatı (0.5 faizi) yol vergisi, 90.0 mln. manatı (0.6 faizi) vergi qanunvericiliyinin pozulması ilə bağlı cərimə vəsanksiyalardan daxilolmalar hesabına formalaşacaq. 2016-ci ilin proqnozu ilə müqayisədə 2017-cı ilin dövlət büdcəsi proqnozunda gəlirlər üzrə Dövlət Neft Fondundan transfertin məbləğinin 1515.0 mln. manat (-19.9 faiz), aksiz vergisi üzrə daxilolmaların 29.0 mln. manat (-4.6 faiz) az olması, əlavə dəyər vergisi (ƏDV) üzrə daxilolmaların 494.0 mln. manat (13.6 faiz), hüquqi çəxslərin mənfəət vergisi üzrə 264.4 mln. manat (13.8 faiz), gömrük rüsumlarının 66.0 mln. manat (17.0 faiz), fiziki şəxslərin gəlir vergisi üzrə 88.0 mln. manat (8.1 faiz), ölkədə istehsal edilən və qiymətləri tənzimlənən məhsulların kontrakt (satış) qiyməti ilə ölkədaxili topdansatış qiyməti arasındakı fərqdən daxilolmalar üzrə 44.0 mln. manat (30.3 faiz), sadələşdirilmiş vergi üzrə 44.0 mln. manat (14.7 faiz), hüquqi şəxslərin əmlak vergisi üzrə 3.8 mln. manat (2.2 faiz), yol vergisi üzrə 2.0 mln. manat (2.3 faiz) çox olması gözlənilir. Maliyyə Nazirliyinin məlumatına görə, 2017-ci ilin dövlət büdcəsi gəlirlərinin 7855.0 mln. manatı (48.3 faizi) neft sektorundan, 8400.0 mln. manatı (51.7 faizi) isə qeyri-neft sektorundan daxilolmalar hesabına formalaşması proqnozlaşdırılır. 2016-cı ilin proqnozu ilə müqayisədə 2017-ci ilin proqnozunda neft sektorundan dövlət büdcəsinə daxilolmaların 1370.0 mln. manat (yaxud 14.9 faiz) az olması, qeyri-neft sektorundan daxilolmaların isə 803.0 mln. manat (yaxud 10.6 faiz) çox olması gözlənilir. 2017-ci ildə dövlət büdcəsinin qeyri-neft sektorundan daxilolmalarının proqnozlaşdırılan illik qeyri-neft ÜDM-nin 20.2 faizi qədər olması gözlənilir. Qanuna əsasən, 2017-ci ildə dövlət büdcəsinə daxilolmaların 15634.7 mln. manatı (96.2 faizi) mərkəzləşdirilmiş gəlirlərin, qalan 620.3 mln. manatı (3.8 faizi) isə yerli gəlirlərin hesabına baş tutacaq. 2016-cı ilin proqnozu ilə müqayisədə 2017-ci ildə dövlət büdcəsinin mərkəzləşdirilmiş gəlirlərinin 421.0 mln. manat (-2.6 faiz), yerli gəlirlərin isə 146.0 mln. manat (-19.1 faiz) az olması nəzərdə tutulur. 2017-ci ildə dövlət büdcəsi gəlirlərinin 46.2 faizi (7510.0 mln. manatı) Vergilər Nazirliyinin, 13.5 faizi (2200.0 mln. manatı) Dövlət Gömrük Komitəsinin xətti ilə daxilolmaların, 37.5 faizi (6100.0 mln. manatı) Dövlət Neft Fondunun transfertinin, qalan 2.8 faizi (445.0 mln. manatı) isə digər mənbələrdən daxilolmaların payına düşür. Maliyyə Nazirliyinin məlumatına görə 2017-cı ildə dövlət büdcəsinə Vergilər Nazirliyinin xətti ilə toplanacaq vəsaitin 1755.0 mln.manatı (23.4 faizi) neft sektorundan, 5755.0 mln.manatı (76.6 faizi) isə qeyri-neft sektorundan daxil olması proqnozlaşdırılır. Qeyd edilməlidir ki, 2017-cı ilin büdcə gəlirləri proqnozu xam neftin 1 barelinin ixrac qiymətinin 40.0 ABŞ dolları götürülməsi əsasında işlənilmişdir.
1.b) Büdcə xərcləri üzrə:
“Azərbaycan Respublikasının 2017-ci il dövlət büdcəsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanuna əsasən növbəti il üzrə dövlət büdcəsinin xərcləri 16900.0 mln. manat səviyyəsində proqnozlaşdırılır. Xərclərin həcmi 2016-cı ilin ilin proqnoz göstəricisinə nisbətən 1595.0 mln. manat və ya 8.6 faiz azdır. 2017-ci ildə dövlət büdcəsinin xərclərinin məbləği illik proqnozlaşdırılan ÜDM-in 27.4 faizi səviyyəsində gözlənilir. 2016-cı ildə üzrə anoloji göstərici 31.4 faiz təşkil edib. 2017-ci ilin proqnozlaşdırılan büdcə xərcləri 2011-ci ildən ötən dövr ərzində ən aşağı göstəricidir. Belə ki, 2011-ci ildə proqnozlaşdırılan büdcə xərcləri 12748.0 mln. manat olmuşdu. 2012-2016-cı illərdə həmin göstəricinin ən aşağı həddi 2012-ci ildə (17672.0 mln. manat), ən yüksək həddi isə 2014-cü ildə (20063.0 mln. manat) qeydə alınıb. Funksional təsnifat baxımından 2017-ci il üzrə dövlət büdcəsi xərclərinin ümumi həcmində 16.8% olmaqla ən yüksək paya malik funksional istiqamət ümumdövlət xidməti bölməsidir. Öz növbəsində, ümumi yekunda xüsusi çəki etibarı ilə müdafiə xərcləri 15.6%, investisiya xərcləri 14.9%, sosial müdafiə və sosial təminat xərcləri 13.3%, təhsil xərcləri 10.2%, əsas bölmələrə aid edilməyən xərclər 8.7%, məhkəmə hakimiyyəti, hüquq-mühafizə və prokurorluq üzrə xərclər 7.1%, səhiyyə xərcləri 4.3%, kənd təsərrüfatı xərcləri 3%, mənzil-kommunal təsərrüfatı xərcləri 1.8%, mədəniyyət və idman xərcləri 1.7%, iqtisadi fəaliyyət xərcləri isə 1.1% səviyyəsində proqnozdaşdırılır.  İqtisadi təsnifat baxımından 2017-ci il üzrə dövlət büdcəsi xərclərinin ümumi həcmində 24.2% olmaqla ən yüksək paya əmək ödənişi xərcləri malikdir. Xərc proqozuna əsasən, ümumi xərcərin 4.077 mlrd. manatını əmək ödənişi xərcləri təşkil edəcək. Bu, 2016-cı ilə nisbətən 244 mln. manat və ya 6.4% çoxdur. Əmək ödənişi xərclərinin büdcədə payı ötən ilin göstəricisindən 3.4% bəndi çoxdur. Malların (iş və xidmətlərin) satınalınması üzrə xərclər 3.379 mlrd. manat proqnozlaşdırılıb ki, bu da 2016-cı ili nisbətən 202 mln. manat (6.4%) çoxdur. Bu xərclərin büdcədə payı 20%-ni təşkil edəcək ki, ötən ilin göstəricisindən 2.8% bəndi çoxdur. Təqaüdlər və müavinətlər üzrə xərclər 2.268 mlrd. manat proqnozlaşdırılıb ki, bu da 2016-cı ili nisbətən 171 mln. manat (1.4%) çoxdur. Bu xərclərin büdcədə payı 13.4%-ni təşkil edəcək ki, ötən ilin göstəricisindən 2.1% bəndi çoxdur. Qeyri-maliyyə aktivləri üzrə xərclər 3.603 mlrd. manat proqnozlaşdırılıb ki, bu da 2016-cı ili nisbətən 167.8 mln. manat (4.4%) azdır. Bu xərclərin cəmi xərclərdə payı 21.3% təşkil edir ki, o da 2016-cı ilin göstəricisindən 1% azdır. Öhdəliklər və əməliyyatlar üzrə xərclər 1.228 mlrd. manat proqnozlaşdırılıb ki, bu da 2016-cı ili nisbətən 165.5 mln. manat (11.8%) azdır. Bu xərclərin büdcədə payı 7.6% təşkil edəcək - təxminən ötən ilin göstəricisi səviyyəsindədir.
Digər xərclər 1.360 mlrd. manat təşkil edəcək ki, bu əvvəlki ilə nisbətən 1.4 mlrd. manat və ya 2.2 dəfə azdır. Bu xərclərin cəmi xərclərdə payı 8.0% təşkil edir ki, o da 2016-cı ilin göstəricisindən 7.8% azdır.
1.c) Dövlət borcu üzrə:
 2017-ci ilin dövlət büdcəsi ilə bağlı RƏY və PROQNOZ
Azərbaycan Respublikasının 2017-ci il dövlət büdcəsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanununda 2017-ci ildə dövlət daxili və xarici borcları üzrə ödənişlər üçün 1641.8 mln. manat ayrılır ki, bu da dövlət büdcəsi xərclərinin 9.7 faizini təşkil edir. 2017-ci ildə dövlət daxili borcu üzrə ödənişlərə 61.2 mln.manat (2016-ci ilin proqnoz büdcəsində nəzərdə tutulduğundan 4.9 dəfə az), dövlət xarici borcları üzrə ödənişlərə isə 1580.6 mln.manat (2016-ci illə müqayisədə 7.2 faiz çox) vəsait nəzərdə tutulub. Qanunda 2016-cı il üzrə daxili dövlət borclanmasının yuxarı həddi (limiti) 1.0 mlrd. manat, xarici dövlət borclanmasının yuxarı həddi (limiti) 500.0 mln. manat, il ərzində veriləcək dövlət zəmanətlərinin yuxarı həddi isə 10.0 mlrd. manat məbləğində təsdiq edilib.
1.d) Dövlət büdcəsinin kəsiri üzrə:
2017-ci ildə dövlət büdcəsi kəsirinin yuxarı həddi 645 mln. manat məbləğində yaxud proqnozlaşdırılan ÜDM-nin 1,1 faizi səviyyəsində nəzərdə tutulur. Bu, 2012-ci ildən sonrakı dövrün ən aşağı göstəricisidir. Dövlət büdcəsi kəsirinin özəlləşdirmədən daxilolmalar və digər mənbələr (daxili və xarici borclanma, 2017-ci ilin 1 yanvar tarixinə dövlət büdcəsinin vahid xəzinə hesabının qalığı) hesabına, habelə xarici qrantlardan daxilolmalar hesabına maliyyələşdirilməsi gözlənilir.
1.e) İcmal büdcə üzrə:
2017-ci ildə ölkənin icmal büdcəsinin gəlirlərinin 20020.7 mln. manat olması gözlənilir ki, bu da 2016-cı ilin proqnozuna nisbətən 5859.9 mln. manat yaxud 41.4 faiz çoxdur. İcmal büdcənin gəlirləri illik ÜDM-in 32.6 faizi qədər olacaq. 2017-ci ildə icmal büdcəsinin xərclərinin 21267.2 mln. manat olması proqnozlaşdırılır ki, bu da illik ÜDM-in 34.6 faizi deməkdir. 2017-ci ildə icmal büdcənin xərclərinin 2016-cı ilə nisbətən 3299.4 mln. manat yaxud 13.4 faiz az olması nəzərdə tutulur. Azərbaycan Respublikası Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi yanında Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun büdcəsinin gəlir və xərcləri 3400.0 mln. manat proqnozlaşdırılır ki, bunun 37.4 faizi ( 1270.0 mln. manatı) dövlət büdcəsindən birbaşa transfert, 62.6 faizi (2130.0 mln. manatı) məcburi dövlət sosial sığorta haqları və sair daxilolmalar hesabına olacaq. Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondunun 2017-ci il üçün büdcəsinin gəlirləri 8370.6 mln. manat nəzərdə tutulur ki, bu da 2016-cı illə müqayisədə 4889.1 mln. manat və ya 2.4 dəfə çoxdur. Dövlət Neft Fondunun 2017-ci il üçün büdcəsinin xərcləri 6951.3 mln. manat planlaşdırılır ki, bu da 2016-cı illə müqayisədə 3685.0 mln. manat və ya 34.6 faiz azdır. İcmal büdcənin tərkib hissəsi olan Naxçıvan Muxtar Respublikasının büdcəsinin 2017-ci ildə gəlir və xərcləri 348.4 mln. manat proqnozlaşdırılır ki, bu da 2016-cı illə müqayisədə 3.0 mln. manat və ya 0.8 faiz azdır. Xərclərin 278.9 mln. manatı yaxud 80.1 faizi Azərbaycan Respublikasının dövlət büdcəsindən ayrılan dotasiya hesabına formalaşdırılması nəzərdə tutulur. 2017-ci ilin icmal büdcəsinin kəsirinin 1246.5 mln. manat və ya proqnozlaşdırılan ÜDM-in 2.0 faizi qədər olması gözlənilir. Dövlət Neft Fondunun gəlirləri nəzərə alınmadan icmal büdcənin kəsiri 9617.1 mln. manat ola bilər ki, bu da proqnozlaşdırılan ÜDM-in 15.7 faizi deməkdir.

II. Büdcə gəlirləri siyasəti üzrə müşahidə olunan əsas meyllər

2. a) 2017-ci il və növbəti 3 il üzrə hökumətin büdcə-vergi siyasətinin əsas istiqamətləri
Azərbaycan Respublikasının 2017-ci il və növbəti 3 il üçün büdcə-vergi siyasətinin əsas istiqamətlərində büdcə gəlirləri sahəsində hökumətin əsas fəaliyyətləri sırasına aşağıdakılar aid edilib:
• Qeyri-neft gəlirlərinin qeyri-neft ümumi daxili məhsulda və büdcə gəlirlərində xüsusi çəkisinin artırılması;
• Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft Fondundan dövlət büdcəsinə transfertin tədricən azaldılması;
• Vergi ödəyicilərinin optimal gəlirliliyini və investisiya mühitini daha da yaxşılaşdırmaq məqsədilə vergi yükünü optimallaşdırmaqla qeyri neft sektorundan vergi daxilolmalarının artımına nail olmaq;
• Sadələşdirilmiş verginin tətbiqi dairəsinin genişləndirilməsi istiqamətində işlərin davam etdirilməsi;
• Vergi bazasının genişləndirilməsi və vergi uçotunun təkmilləşdirilməsi istiqamətində səmərəli vergi nəzarəti mexanizmlərinin qurulması;
• Nizamnamə fondunda və yaxud səhmlərində dövlətin payı olan müəssisələrdən həmin paylara görə dövlət büdcəsinə dividendlərin alınması istiqamətində işlərin davam etdirilməsi;
• Hesablanmış məcburi dövlət sosial sığorta haqları üzrə yığım faizinin artırılması istiqamətində işlərin davam etdirilməsi;
• Ölkənin şəhər və rayonları üzrə yerli gəlir və xərclərin tarazlaşdırılması üçün həmin ərazilərdə faktiki fəaliyyət göstərən ödəyicilərin vergiləri hesabına maliyyə yardımının (dotasiyanın) azaldılması istiqamətində işlərin davam etdirilməsi;
• Gömrük tarifləri sisteminin daha azpilləli sistemə keçidinin təmin edilməsi üçün işlərin davam etdirilməsi;
• Dövlət torpaqlarının icarəyə verilməsindən əldə olunan gəlirlərin büdcəyə daxilolma əmsalının artırılması və s..
Bu istiqamətlər 2016-cı il üçün müəyyənləşdirilmiş büdcə-vergi siyasətinin əsas istiqamətləri ilə əsasən üst-üstə düşür. Həyata keçirilən siyasətin ardıcıllığı və davamlılığı baxımından bu, qənaətbəxş sayılsa da, ayrı-ayrı tədiyə növləri üzrə büdcə gəlirlərinin 2017-2020-ci illər üzrə proqnozlaşdırılan səviyyələrinin müqayisəsi bəyan edilən istiqamətlərin bəzilərinin yerinə yetiriləcəyinə hökumətin özünün də pozitiv yanaşmadığını söyləməyə əsas verir. Belə ki:
• büdcə-vergi siyasətinin əsas istiqamətlərində “dövlət torpaqlarının icarəyə verilməsindən əldə olunan gəlirlərin büdcəyə daxilolma əmsalının artırılması” hədəfi qoyulsa da, proqnozlarda 2017-ci illə müqayisədə 2018-2020-ci illərdə dövlət mülkiyyətində olan torpaqlarının icarəyə verilməsindən büdcəyə daxilolmaların azalması nəzərdə tutulur. Xüsusilə diqqətə alanda ki, son illər dövlət mülkiyyətində olan torpaqlarının icarəyə verilməsi əsasında çoxsaylı iri kənd təsərrüfatı istehsalı müəssisələri yaradılmaqdadır, onda bu tədiyə növü üzrə daxilolmalar proqnozunun növbəti illərdə azaldılması başa düşülmür;
• Hökumət dövlət əmlakının, özəlləşdirilən dövlət müəssisə və obyektlərinin altındakı torpaqların icarəyə verilməsindən daxilolmaların da 2017-2020-ci illər dövründə sabit - ildə 8.0 mln. manat səviyyəsində proqnozlaşdırır;  
• Yaxud, hüquqi şəxslərin torpaq vergisi üzrə 2020-ci ilədək büdcəyə daxilolmaların sabit olaraq hər il 50.0 milyon manat olacağı proqnozlaşdırılır. Bu göstərici əvvəlki illərdə də eyni səviyyədə proqnozlaşdırılmışdı.
Bundan başqa, büdcə-vergi siyasətinin demək olar əksər istiqamətləri çox ümumi şəkildə bəyan edilib, ilin sonuna yaxud dövrün sonuna əldə ediləcək konkret hədəf göstəriciləri müəyyənləşdirilməyib. Məsələn, siyasət istiqaməti kimi qeyri-neft gəlirlərinin qeyri-neft ümumi daxili məhsulda və büdcə gəlirlərində xüsusi çəkisinin artırılması nəzərdə tutulsa da, illər üzrə və dövrün sonuna müvafiq göstəricilər üzrə hökumətin nail olmaq istədiyi səviyyələr konkretləşdirilməyib.

2. b) 2017-ci il dövlət büdcəsinin gəlirlərində müşahidə edilən mühüm meyllər

2017-ci il dövlət büdcəsinin proqnozlaşdırılan gəlirlərinin struktur, müqayisəli və trend təhlili aşağıdakıları ortaya çıxardı:
1) Ayrı-ayrı tədiyə növləri üzrə vergi daxilolmalarının məbləği ilə bağlı hökumətin qərarsızlığı müşahidə olunur. Belə ki, 2017-ci ilin dövlət büdcəsinin layihəsi ölkə prezidenti tərəfindən təsdiq olunanadək ayrı-ayrı gəlirlər üzrə proqnozların səviyyəsi 4 dəfə dəyuşikliklərə məruz qalıb: 2017-ci ilin sentyabrında Maliyyə Nazirliyinin ictimaiyyətə təqdim etdiyi büdcə layihəsi ciddi dəyişikliklərə məruz qalmaqla Milli Məclisə təqdim edildi. Layihə MM-in saytında yerləşdirildikdən sonra müzakirələr dövründə yenidən dəyişiklik aparıldı və büdcənin gəlirləri 300.0 mln. manat artırıldı. MM-in saytında yenilənmiş şəkildə yerləşdirilən qanun layihəsinə görə bu əlavə vəsaitin 115.0 mln. manatının ƏDV, 96.0 mln. manatının hüquqi şəxslərin mənfəət vergisi, 31.0 mln. manatı sadələşdirilmiş verginin, 28.0 mln. manatı fiziki şəxslərin gəlir vergisinin, 27.0 mln. manatı hüquqi şəxslərin əmlak vergisinin və 8.0 mln. manatı isə hüquqi şəxslərin torpaq vergisinin hesabına toplanması nəzərdə tutulurdu. Lakin dövlət başçısı tərəfindən imzalanan Azərbaycan Respublikasının 2017-ci il dövlət büdcəsi haqqında Azərbaycan Respublikası qanununda hüquqi şəxslərin əmlak və torpaq vergiləri üzrə büdcəyə gözlənilən daxilolmaların məbləği yenidən əvvəlki proqnozlar səviyyəsində təsdiq olunub, bu vergilər üzrə nəzərdə tutulan artım məbləği isə yenidən ƏDV (20.0 mln. manat) və hüquqi şəxslərin mənfəət vergisi (15.0 mln. manat) arasında paylaşdırılıb;
2) Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft Fondundan (ARDNF) dövlət büdcəsinə transfertin məbləğinin ixtisar edilməsi siyasəti davam etdirilir. 2017-ci ildə ARDNF-dən dövlət büdcəsinə 6.1 mlrd. manat transfert edilməsi gözlənilir ki, bu da 2016-cı ildə proqnozlaşdırılandan 1.5 mlrd. manat (-19.9 faiz), 2015-ci ildə olan faktiki məbləğdən 2.0 mlrd. manat (-25.0 faiz) azdır. Bu, ARDNF-dən dövlət büdcəsinə 2010-cu ildə edilən transfert məbləğinə (5.9 mlrd. manat) yaxındır və 2011-ci ildən sonra qeydə alınan ən aşağı göstəricidir. Qeyd edək ki, Fonddan dövlət büdcəsinə ən yüksək transfert məbləği 2013-cü ildə baş tutub – 11.35 mlrd. manat. 2017-ci ildə ARDNF-dən transfertin dövlət büdcəsinin gəlirlərinin formalaşmasındakı payı 37.5% olacağı gözlənilir ki, bu da təqribən 2008-ci ilin analoji göstəricisinə (35.3%) yaxındır. Qeyd edək ki, 2009-cu ildən sonrakı dövrdə Neft Fondunun transfrtinin dövlət büdcəsinin gəlirlərində payı hər zaman 40 faizdən yüksək olub. Bu göstəricinin ən yüksək səviyyəsi isə 58.2%-lə 2013-cü ildə qeydə alınıb. Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, hökumət ARDNF-dən dövlət büdcəsinə transfertin məbləğinin azaldılması siyasətini növbəti illərdə də davam etdirəcəyini bəyan edib. Belə ki, hökumət ARDNF-dən büdcəyə ediləcək transfertin məbləğini 2018-ci il üçün 5.5 mlrd., 2019-cu il üçün 4.8 mlrd., 2020-ci il üçün 4.0 mlrd. manat nəzərdə tutur. Bununla yanaşı “Azərbaycan Respublikasının 2017-ci il dövlət büdcəsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiqi barədə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 27 dekabr 2016-cı il tarixli Fərmanında Nazirlər Kabinetinə tapşırılıb ki, ARDNF-dən dövlət büdcəsinə transfertin yuxarı həddinin tənzimlənməsinə və fiskal dayanıqlılığın gücləndirilməsi məqsədilə yeni fiskal qaydalara dair təkliflərini altı ay müddətində hazırlayıb Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə təqdim etsin.  
3) Dövlət büdcəsi gəlirlərinin formalaşmasında neft sektorundan birbaşa daxilolmaların məbləği və payı azalmaqda davam edir, lakin 2017-ci ildə büdcə gəlirlərinin yarıdan çoxu yenə də neft sektorunun payına düşəcək. ARDNF-dən dövlət büdcəsinə transfertin məbləği azalsa da, 2017-ci ildə SOCAR və xarici neft şirkətlərinin dövlət büdcəsinə vergi ödənişlərinin məbləğinin 2016-cı ilin proqnozu ilə müqayisədə bir qədər (müvafq olaraq, 40.0 mln. və 105.0 mln. manat) artması proqnozlaşdırılır. (Bu, 2017-ci ilin dövlət büdcəsi proqnozlarının neftin dünya bazar qiymətinin 1 barel üçün 40 ABŞ doları əsasında hesablanmasına görədir). Artıq yuxarıda qeyd olunduğu kimi, Maliyyə Nazirliyinin məlumatına əsasən 2017-ci ildə dövlət büdcəsi gəlirlərinin 7855.0 mln. manatı yaxud 48.3 %-i neft sektorundan daxilolmalar hesabına formalaşacaq. Lakin araşdırmalarımız göstərir ki, bu göstəricilər dövlət büdcəsi gəlirlərinin formalaşmasında neft sektorunun rolunu tam əks etdirmir. Maliyyə Nazirliyi HPBS-lər üzrə xarici və yerli subpodratçı şirkətlərin mənfəət vergisini, HPBS-lər üzrə podratçı və subpodratçı təşkilatlarda, habelə SOCAR-da muzdlu işlə əlaqədar əldə edilən gəlirlərdən tutulan gəlir vergisini neft sektorundan daxilolmalara aid etmir. Halbuki bu mənbələr neft sektorunun dövlət büdcəsinə birbaşa töhfəsini əks etdirir. Məsələn, Maliyyə Nazirliyi 2017-ci ildə HPBS-lər üzrə xarici subpodratçı şirkətlərin mənfəət vergisinin 274.9 mln. manat, HPBS-lər üzrə podratçı və subpodratçı təşkilatlarda muzdlu işlə əlaqədar əldə edilən gəlirlərdən tutulan gəlir vergisinin 310.9 mln. manat olmasını proqnozlaşdırır. Əgər bu vəsaitlər də nəzərə alınarsa, onda 2017-ci ildə dövlət büdcəsinə neft sektorundan daxilolmaların məbləği 8440.8 mln. manat olar ki, bu da büdcə gəlirlərinin 51.9 %-i deməkdir. Təbii ki, bu da büdcə gəlirlərində neft sektorunun rolu üzrə son illərin ən aşağı göstəricisidir: belə ki, bu göstəricinin səviyyəsi 2011- ci ildə 74,4%, 2012-ci və 2013-cü illərdə 73,2%, 2014-cü ildə 66,1%, 2015-ci ilə 65,3% olmuşdu, 2016-cı il üçün isə 53,5% proqnozlaşdırılmışdı;
4) ARDNF-in transferi nəzərə alınmadan dövlət büdcəsinin gəlirləri büdcənin illik cari xərclərini və dövlət borcuna xidmətlə bağlı xərcləri ödəmək iqtidarında olmayacaq. 2017-ci ildə Neft Fondunun transferti nəzərə alınmadan dövlət büdcəsinin gəlirləri 10155.0 mln. manat nəzərdə tutulur. Bu o deməkdir ki, 2008-ci ildən sonra ilk dəfə olaraq dövlət büdcəsinin ARDNF-in transferti nəzərə alınmadan gəlirləri büdcədən planlaşdırılan illik cari xərclərdən (10045.2 mln. manat) bir qədər (təqribən 110.0 mln. manat) çox olacaq. Lakin dövlət büdcəsinin cari xərcləri ilə yanaşı dövlət borcuna xidmətlə bağlı xərcləri də nəzərə alınarsa (bu iki qrup xərclərin cəmi 11687.0 mln. manat), onda Neft Fondunun transferti nəzərə alınmadan 2017-ci il dövlət büdcəsinin gəlirləri bu xərclərdən 1532.0 mln. manat (yaxud 13.1%) az olacağı gözlənilir;  
5) Dövlət büdcəsi gəlirlərində bir neçə mənbənin rolu, yəni gəlir mənbələrinin təmərküzləşmə səviyyəsi yüksək olaraq qalmaqdadır:  
a) 2017-ci ildə dövlət büdcəsi gəlirlərinin 83.6%-i 4 mənbə hesabına təmin olunuacaq: büdcə gəlirlərinin 37.5%-i ARDNF-in, 25.5%-i ƏDV-nin, 13.4%-i hüquqi şəxslərin mənfəət (gəlir) vergisinin və 7.2%-i fiziki şəxslərin gəlir vergisi üzrə daxilolmaların payına düşür;
b) 2017-ci ildə ARDNF-in transferti nəzərə alınmadan dövlət büdcəsinin gəlirlərinin 79.7%-i 4 verginin payına düşür: ƏDV – 40.7%, hüquqi şəxslərin mənfəət (gəlir) vergisi – 21.5%, fiziki şəxslərin gəlir vergisi – 11.5% və aksizlər – 6.0%;
c) 2017-ci ildə ARDNF-in transferti nəzərə alınmadan dövlət büdcəsinin gəlirlərinin yarıdan çoxu – 51.2%-i dolayı vergilərin və gömrük rüsumlarının hesabına formalaşacaq: ƏDV – 40.7%, aksizlər – 6.0% və gömrük rüsumları – 4.5%;
d) 2017-ci ildə Vergilər Nazirliyinin və Dövlət Gömrük Komitəsinin xətti ilə qeyri-neft sektorundan dövlət büdcəsinə cəlb ediləcək vəsaitlərin 65.4%-i dolayı vergilərin (ƏDV və aksizlər) və gömrük rüsumlarının payına düşür.
6) Vergi Məcəlləsində aksiz vergisinə cəlb olunan mallaırn siyahısının genişləndirilməsinə və bəzi mallar üzrə aksiz dərəcələrinin artırılmasına baxmayaraq 2017-ci ildə aksizlər üzrə daxilolmaların azalması proqnozlaşdırılır. 2017-ci ildə dövlət büdcəsinə aksiz vergisi üzrə daxilolmaların 608.0 mln. manat olması gözlənilir ki, bu da 2016-cı ilin proqnozu ilə müqayisədə 29.0 mln. manat yaxud 4.6%, 2015-ci ildəki faktiki məbləğdən 39.8 mln. manat yaxud 6.1% azdır. Azalma həm idxal malları üzrə (15 mln. manat), həm də ölkədə istehsal olunan mallar (14 mln. manat) üzrə gözlənilir. bu, aksizli malların idxalnın və istehlakının azalmasına əlalət edir;
7) Dövlət büdcəsinin 3 əsas vergi növü üzrə daxilolmalar proqnozunun artırılması ilə bağlı yetərincə izahat yoxdur:
a) 2017-ci ildə dövlət büdcəsində fiziki şəxslərin gəlir vergisi üzrə daxilolmaların 1168.0 mln. manat olması gözlənilir ki, bu da 2016-cı ilin proqnozu ilə müqayisədə 88.0 mln manat yaxud 8.1%, 2015-ci ilin faktiki göstərici ilə müqayisədə 185.5 mln. manat yaxud 18.9 faiz çoxdur. Hökumət bunu son dövrlərdə iqtisadiyyatda yeni iş yerlərinin açılması və orta aylıq əmək haqqının artımla proqnozlaşdırılması ilə izah edir. 2015-ci ildən başlayaraq ölkədə iqtisadi artım templərinin aşağı düşdüyü və böhran proseslərinin dərinləşməkdə davam etdiyi bir şəraitdə bu tədiyə növü üzrə daxilolmaların belə artımının proqnozlaşdırılması başa düşülən deyil. Araşdırmalar göstərir ki, ölkədə iqtisadi artımın müşahidə olunduğu 2012-ü ildə bu tədiyə növü üzrə dövlət büdcəsinə daxilolmalar əvvəlki illə müqayisədə 14.0%, 2013-cü ildə 5.7% və 2014-cü ildə 13.6% artdığı, habelə 2015-ci ildə bu tədiyə növü üzrə artımın cəmi 0.2% olduğu halda, 2017-ci ildə belə yüksək artım göstəriciləri real görünmür;
b) əlavə dəyər vergisi və hüquqi şəxslərin mənfəət (gəlir) vergisi ilə bağlı proqnozlaşdırılan artımları, xüsusilə büdcə layihəsi Milli Məclisin müzakirələrinə təqdim ediləndən sonra bu tədiyə növləri üzrə daxilolmalar proqnozunda olan mühüm artımları hökumət qeyri-neft ÜDM-nin artması və vergi Məcəlləsində edilən dəyişikliklərlə izah edir. Lakin bu artıma gətirib çıxaracaq amillər və onların hər birinin təsir dərəcəsi qiymətləndirilməyib. Habelə manatın məzənnəsinin dəyişilməsi və qiymətlərin artması kimi proseslərin bu artımlarda rolu ilə bağlı heç bir qiymətləndirmə yoxdur;
8) Sadələşdirilmiş vergi üzrə büdcə daxilolmalarının sürətlə artması proqnozlaşdırılır. 2017-ci ildə sadələşdirilmiş vergi üzrə büdcəyə daxilolmalar 344.0 mln. manat proqnozlaşdırılır ki, bu da 2016-cı ilin proqnozundan 44.0 mln. manat yaxud 14.7%, 2015-ci ildə qeydə alınan faktiki məbləğdən 176.0 mln. manat yaxud 2 dəfə çox deməkdir. Bu tədiyə növü üzrə daxilolmaların belə sürətli artımı bu vergiyə cəlb edilən vergi ödəyicilərinin siyahısının genişləndirilməsi ilə izah olunur;
9) Qeyri-neft sektorundan daxilolmalarının qeyri-neft ÜDM-ə nisbəti çox aşağıdır. Hökumətin proqnozlarına əsasən, 2017-ci ildə dövlət büdcəsinin qeyri-neft sektorundan daxilolmalarının gözlənilən ümumi məbləği illik qeyri-neft ÜDM-nin 20.2 faizi qədər olacaq. Vergi olmayan gəlirləri və neft sektorunda yaranan, lakin, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, hökumətin öz hesablamalarında nəzərə almadığı daxilolmaları da nəzərə alsaq, onda qeyri-neft sektorundan dövlət büdcəsinə daxil olan vergi ödəmələrinin qeyri-neft ÜDM-nə nisbətinin 18%-dən də az olması ortaya çıxır. Ölkədə vergi inzibatçılığının gücləndirildiyi bir şəraitdə qeyri-neft sektorundan bütün tədiyələr üzrə vergi daxilolmalarının qeyri-neft ÜDM-ə nisbətinin bu qədər aşağı olması başa düşülən deyil və hökumət bunun izahını verməyib. Əgər bu, ayrı-ayrı vergi növləri üzrə məvcud olan və son illər genişləndirilən vergi güzəştləri və vergidən azadetmələrlə bağlıdırsa, hökumət belə güzəştlərin real məbləğini hesablayıb ictimaiyyətə təqdim etməlidir. Milli Məclisə təqdim edilən büdcə zərfində vergi güzətləri formasında hökumətin təsərrüfat subyektlərinə təqdim etdiyi subsidiyalaşmanın məbləği və belə subsidiyalaşmanın nəticələri barədə məlumatların olması məqsədəuyğundur;
1) Dövlət büdcəsinin yerli gəlirlərin azalması tendensiyası davam edir. Dövlət büdcəsinin tərkib hissəsi olan yerli gəlirlər 2017-ci ildə dövlət büdcəsində 620.3 mln. manat proqnozlaşdırılır ki, bu da 2016-cı ilin müvafiq göstəricisi ilə müqayisədə 146.0 mln. manat yaxud 19.1%, 2015-ci ilin proqoz göstəricisindən isə 214.2 mln. manat yaxud 25.7% azdır. Hökumətin büdcə-vergi siyasətinin əsas istiqamətlərindən biri kimi ölkənin şəhər və rayonları üzrə yerli gəlir və xərclərin tarazlaşdırılması üçün həmin ərazilərdə faktiki fəaliyyət göstərən ödəyicilərin vergiləri hesabına maliyyə yardımının (dotasiyanın) azaldılması istiqamətində işlərin davam etdirildiyi, habelə son illər ölkənin regionlaırnda çoxsaylı istehsal və xidmət müəssisələrinin yaradıldığı bəyan edildiyi bir şəraitdə dövlət büdcəsinin yerli gəlirlərinin azalma ilə proqnozlaşdırılması başa düşülən deyil. Dövlət büdcəsində hər bir rayon üzrə yerli gəlirlərin tədiyə növləri üzrə açıqlanmasının verilməsi belə suallara aydınlıq gətirə bilər;
2) Dövlət müəssisələrinin büdcə öhdəlikləri barədə detallı məlumatlar yoxdur. 2017-ci ilin dövlət büdcəsi layihəsinə əlavə edilən sənədlərdə və hökumətin izahatında dövlət müəssisələrinin büdcə öhdəlikləri və bu öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi vəziyyəti haqqında məlumatlar əksini tapmayıb. Halbuki məhz zaman-zaman dövlət büdcəsindən müxtəlif formalarda maliyyə dəstəyi alan bu şirkətlərin ölkənin iqtisadi və sosial həyatında rolu, bu müəssisələrin fəaliyyətinin səmərəliliyi və büdcə qarşısında öhdəliklərini yerinə yetirmə dərəcəsi daima hökumətin və ölkəı parlamentinin diqqət mərkəzində olmalıdır.

III. Büdcə xərcləri siyasəti üzrə müşahidə olunan əsas meyllər

3.a) Qarşıdakı 3 il üzrə hökumətin xərc siyasətinin əsas prioritetləri 2017-2020-ci illər üzrə hökumətin büdcə siyasətinin əsas istiqamətlərinə dair sənədində xərcləmələrlə bağlı əsas hədəfləri kimi aşağıdakılar qeyd edir:
(1) Fiskal yığcamlaşdırma siyasətinin davam etdirilməsi. Bu siyasət müdafiə olunan xərc maddələri istisna olmaqla digər xərc maddələri üzrə xərclərin əvvəlki dövrlə müqayisədə azaldılmasını, lakin dövlət büdcəsində nəzərdə tutulan bütün sosial öhdəliklərin və sosial proqramların saxlanmasını nəzərdə tutur. Hökumətin 2017-2020-ci illər üzrə büdcə proqnozlarına görə 2016-cı ilin proqnoz göstəricisi ilə mqayisədə 2020-ci ildə dövlət büdcəsinin xərcləri 3.6 mlrd. manat və ya 19.7% azalacaq.
(2) Dövlət sektorunda xərclərin səmərəliliyinin artırılması istiqamətində işlərin davam etdirilməsi. Bu addım səmərəsiz xərcləməlir azaldılması ilə yanaşı iqtisadiyyatın bir çox sahələrində dövlət maliyyəsinin iştirakını mərhələli şəkildə məhdudlaşdırılması hesabına özəl investisiyaların cəlb edilməsinin daha da fəallaşdırılması, dövlət büdcəsi xərclərinin strukturunun təkmilləşdirilməsi və şəffaflığın artırılmasını təmin edən qanunvericilik bazasının gücləndirilməsi istiqamətində işləri davam etdirilməsi, götürdükləri öhdəliklərin icrasının vaxtında təmin edilməsi üçün dövlət zəmanəti əsasında kredit vəsaitlərini cəlb edən dövlət müəssisələrinin rəhbərlərinin qanunvericiliklə məsuliyyətinin artırılması kimi mühüm addımların atılmasını nəzərdə tutur.
(3) Fiziki infrastruktur layihələri üçün maliyyə təminatının yaradılması. Bu çərçivədə həmçinin ölkədə infrastruktur layihələrinin həyata keçirilməsi üçün beynəlxalq maliyyə təşkilatları ilə birgə maliyyələşdirmənin davam etdirilməsi nəzərdə tutulur. Hökumətin 2017-2020-ci illər üzrə büdcə proqnozlarının əks olunduğu sənədlərdə göstərilir ki, qarşıdakı 4 ildə dövlət investisiya proqramlarının icrası üçün müxtəlif beynəlxalq maliyyə qurumlarından 4.3 mlrd. manat məbləğində kredit vəsaitlərinin cəlbi nəzərdə tutulub;
(4) Ölkənin müdafiə qabiliyyətinin və təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üçün maliyyə təminatının yaradılması. Hökumətin 2017-2020-ci illər üzrə büdcə proqnozlarından aydın olur ki, digər xərc istiqamətlərindən fərqli olaraq ölkənin müdafiə qabiliyyətinin və təhlükəsizliyinin təmin edilməsi ilə bağlı xərclərin ixtisarı hədəflənmir. Qarşıdakı 4 ildə təhsil, səhiyyə, sosial müdafiə də daxil olmaqla hökumətin daimi prioritetləri sırasında olmuş funksional istiqamətlərdə xərclərin 2016-cı ilə nisbətən 15-20% intervalında ixtisarı nəzərdə tutulsa da, müdafiə və təhlükəsizlik xərclərinin sabit həcmdə qorunub saxlanması hədəflənib;
(5) Qeyri-neft sektorunun inkişafının stimullaşdırılması ilə bağlı dövlət dəstəyinin daha da gücləndirilməsi. Hökumətin 2017-2020-ci illər üzrə sosial-iqtisadi inkişaf kpnsepsiyasında müəyyən edilmiş investisiya prioritetlərində qeyd edilir ki, qeyri-neft sektorunun müxtəlif sahələri, o cümlədən kənd təsərrüfatı, qida sənayesi, tütün məmulatlarının istehsalı, yüngül sənaye, tikinti materiallarının istehsalı, rezin və plastmas məmulatlarının istehsalı mühüm istiqamətlər kimi hədəflənib.
(6) Regionların sosial-iqtisadi inkişafının gücləndirilməsi üçün dövlət dəstəyinin artırılması. Hökumətin 2017-2020-ci illər üzrə sosial-iqtisadi inkişaf kpnsepsiyasına görə, ortamüddətli dövrdə ölkədə regionların davamlı və tarazlı inkişafının təmin edilməsi, regionlarda kommunal xidmət və digər infrastruktur obyektlərinin, yeni istehsal və emal müəssisələrinin yaradılması, sosial infrastrukturun yaxşılaşdırılması əsas hədəflər kimi seçilib;
3.b) 2017-ci il dövlt büdcəsinin xərclər siyasətində müşahidə edilən ən mühüm trendlər  Ümumilikdə, 2017-ci il dövlət büdcəsinin xərc proqnozlarının əvvəlki ilin göstəriciləri ilə müqayisəli təhlili əsas meyllər kimi aşağıdakıları qiymətləndirməyə imkan verir:
1) Hökumətin “fiskal yığcamlaşma” adlandırdığı, reallıqda büdcə xərclərinin məhdudlaşdırılması siyasəti sosial sektordan da yan keçməyib. Hökumət son onillikdə müntəzəm olaraq büdcənin sosial yönümlülüyünün onun üçün əsas prioritetlərdən biri olduğunu vurğulayıb. 2017-2020-ci illər üzrə büdcə siyasətinin əsas istiqamətlərində qeyd edilir ki, maliyyə məhdudiyyətlərinə baxmayaraq sosial öhdəliklər və sosial proqramların qorunub saxlanması hökumətin başlıca hədəfləri sırasındadır. Lakin əvvəlki ilin proqnoz göstəricisi ilə müqayisədə 2017-ci ildə sosial sektorun mühüm istiqamətlərinin hər biri üzrə xərclərin əhəmiyyətli dərəcədə azalması müşahidə edilir. Təhsil xərcləri 1.736 mlrd. manat səviyyəsində proqnozlaşdırılır ki, bu ötən ilə nisbətən 96.8 mln. manat və ya 5.3% azdır. Səhiyyə bölməsi üzrə xərclər 745.4 mln. manat səviyyəsində proqnozlaşdırılır ki, bu ötən ilə nisbətən 85.4 mln. manat və ya 10.3% azdır. Sosial müdafiə və təminat bölməsi üzrə xərclər 2. 253 mlrd. manat nəzərdə tutulub ki, bu da 2016-cı illə müqayisədə 445.8 mln. manat və ya 16,5% azdır.

Ümumilikdə əvvəlki illə müqayisədə 2017-ci ilin büdcə layihəsində bu 3 aparıcı sosial istiqamət üzrə xərclərin ixtisar olunan məbləği 827.9 mln. manat və ya orta hesabla 18.3% təşkil edir. Həmin xərclərin dövlət büdcəsində payı 28% səviyyəsində proqnozlaşdırılır, 2016-cı il üzrə isə bu göstərici 29% təşkil edirdi.
2) Büdcə təşkilatlarının büdcədənkənar xərclərində əhəmiyyəti artım müşahidə edilir. Hazırkı büdcə qanunvericiliyi müxtəlif təyinatlı büdcə təşkilatlarına göstərdikləri müxtəlif xidmətlərə (gördükləri işlərə) görə müstəqil maliyyə resursları formalaşdırmaq hüququ verir. Həmin resurslardan istifadə “büdcədənkənar xərcləmələr” hesab edilir. Nümunə olaraq, dövlət təhsil və səhiyyə müəssisələrinin, “Asan Xidmət” mərkəzlərinin ödənişli xidmətlərdən əldə etdiyi və istifadəsinə özlərinin sərəncam verdiyi vəsaitlər büdcədənkənar xərcləmələrdir. 2017-ci ildə büdcə təşkilatlarının büdcədənkənar vəsaitləri üzrə xərcləri 353,0 mln. manat proqnozlaşdırılmışdır ki, bu da 2016-cı illə müqayisədə 48,0 mln. manat və ya 15,7 faiz çoxdur. Ümumdövlət xidməti funksional istiqaməti üzrə büdcədənkənar xərclərin daha yüksək templə artımı gözlənir. Belə ki, bölmə üzrə 120.7 mln. manat büdcədənkənar xərc nəzərdə tutulub ki, bu da 2016-cı ilin göstəricisindən 34.6 mln. manat (40.1%) çoxdur. Bu vəziyyət onu göstərir ki, hökumət büdcənin imkanlarının məhdudlaşdığı şəraitdə büdcə təşkilatlarına müstəqil maliyyə mənbələrindən gəlirlərin genişlənməsində, xərc ehtiyaclarının qarşılanmasında bu mənbələrin payının artırılmasında maraqlıdır.
3) Dövlət büdcəsi xərclərinin ifrat səviyyədə mərkəzləşməsi baş verir. Əvvəlki ilin proqnoz göstəriciləri ilə müqayisədə 2017-cı ilin yerli xərclər 852.4 mln. manat və ya 2.2 dəfə azalıb 2017-ci ilin proqnozuna əsasən, yerli xərclərin ümumi büdcə xərclərində payı 4.1% təşkil edəcək. Halbuki 2016-cı il üzrə həmin göstərici 8.3% müəyyən edilib.  2017-ci ildə yerli xərclər 688.7 mln. manat və ya büdcə xərclərinin 4.1%-i səviyyəsində proqnoz edilir. Əvvəlki ilə nisbətən yerli xərclər 852.5 mln. manat və ya 2.2 dəfə az proqnozlaşdırılır. 2016-cı ildə yerli xərclərin büdcədə payı 8.3% səviyyəsindədi.

Növbəti ilin büdcə layihəsinə görə, yerli xərclər ümumdövlət xidməti bölməsi üzrə xərclərin 3.5%-i, təhsil bölməsi üzrə xərclərin 8.2%-i, səhiyyə bölməsi üzrə xərclərin 30.5%-ni, mədəniyyət, incəsənət və idman bölməsi üzrə xərclərin 2.8%-i, mənzil kommunal təsərrüfatı bölməsi üzrə xərclərin 65.5%-i səviyyəsində müəyyən edilib. Xərclərin mərkəzləşməsinin əsas səbəb budur ki, hökumət təhsil, mədəniyyət-incəsənət sektoru kimi bir sıra mühüm sahələr üzrə rayon idarələrini ləğv edir, regional strukturlar yaradır. Azərbaycanın ərazi bölgüsü haqda qanuna görə isə regional səviyyəli büdcə sərəncamçısı yoxdur və onların fəaliyyəti üçün tələb edilən vəsaitlərin həcmi müvafiq mərkəzi hakimiyyət orqanları vasitəsilə paylanır.
4) Ölkənin müdafiəsi ilə bağlı xərcləmələr hökumətin 2 əsas prioritetindən birinə çevrilib. Belə ki, bu bölmə üzrə xərclərin proqnozlaşdırlan büdcədə payı 2006-cı ildən sonra ən yüksək həddə yüksəlib. 2006-cı ildə müdafiə xərcləri ümumi büdcə xərclərinin 17.4%-i səviyyəsində proqnozlaşdırılmışdı. 2007-2016-cı illərdə həmin göstərici 7.7-13% intervalında dəyişilmişdir. 2017-ci ilin xərc proqnozlarına görə isə müdafiə funksional bölməsi üzrə xərclərin dövlət büdcəsinin ümumi məxaricində xüsusi çəkisi 15.6% səviyyəsində nəzərdə tutulur. Öz növbəsində, 2010-2016-cı illərdə müdafiə xərcləri xüsusi çəki etibarı ilə 14 əsas funksional istiqamət arasında bəzi illərdə 3-cü, bəzi dövrlərdə isə 4-cü sırada qərarlaşmışdı. 2017-ci ildə müdafiə üzrə məcmu xərclərin büdcədə payı ümumdövlət xidməti xərclərindən sonra 2-ci sıradadır.
5) Büdcə investisiyalarının həcmi və ümumi xərclərdə payı sürətlə azalır. 2017-cü ildə dövlət büdcəsində investisiya xərcləri 2.521 mlrd. manat səviyyəsində proqnozlaşdırılır ki, bu ötən ilə nisbətən 503.6 mln. manat və ya 16.6% azdır. Bölmə üzrə xərclərin büdcədə payı 14.9% təşkil edəcək ki, bu əvvəlki ilin göstəricisindən 1.5% bəndi azdır. Öz növbəsində, investisiya xərclərinin büdcənin ümumi məxaricində payı 2005-ci ildən sonra ən aşağı göstəricidir. Belə ki, 2006-2016-cı illərdə həmin göstərici 23.9-39.9% intervalında dəyişib. 2017-ci ildə büdcə investisiya vəsaitlərinin təxminən nin yarısı – 1.233 mlrd. manatı 5 iri dövlət şirkətinə ayrılacaq. Dövlət Neft Şirkətinə 617.3 mln. manat, “Azəravtoyol” ASC-ə 290.4 mln. manat (2016-da 122.1 mln), Dövlət Dəmir Yolları QSC-ə 130 mln. manat (175.2), Nəqliyyat Nazirliyinə 100 mln. manat (70 mln) və “Azərsu” ASC-ə 95 mln. manat vəsait yönəldilməsi proqnozlaşdırılır. Büdcə investisiyalarının sektorlar üzrə strukturuna gəldikdə, 2017-ci ilin büdcə investisiyalarında nəqliyyat infrastrukturuna 545 mln. manat (2016-cı ilin göstəricisinə nisbətən 1.9 əfə və ya 483 mln. manat az), kommunal infrastruktura 260 mln. manat (2016-cı ilin göstəricisinə nisbətən 2.8 dəfə və ya 484 mln. manat az), energetika və sənaye sektoruna 639.3 mln. manat (2016-cı ilin göstəricisinə nisbətən 2.2 dəfə və ya 761 mln. manat az), aqrar sektora 230 mln. manat (2016-cı ilin göstəricisinə nisbətən 2.5 dəfə və ya 154 mln. manat çox), 227.7 mln. manat müdafiə və hüquq-mühafizə layihələrinə (2016-cı ilin göstəricisinə nisbətən 3 dəfə və ya 142 mln. manat çox), su ehtiyatları və irriqasiya sektoruna 131.8 mln. manat, sosial sektor (təhsil, səhiyyə, sosial müdafiə və mədəniyyət) sektoruna 180 mln. manat (2016-cı ilin göstəricisinə nisbətən 28% və ya 40 mln. manat az), idman layihələrin 330 mln. manat (2016-cı ilin göstəricisinə nisbətən 100 dəfə dəfə və ya 327 mln. manat çox) vəsait yönəldiləcəyi proqnozlaşdırılır.
6) Dövlət borclarının ödənilməsilə bağlı xərclərin büdcədə payı yüksək olaraq qalır. 2017-ci ildə dövlət borclarına xidmət xərclərinə ödənilməsinə büdcədən 1.641 mlrd. manat vəsait ayrılması nəzərdə tutulur. Bu 2016-cı ilin göstəricisindən 5.7% və ya 100 mln.manat azdır. Xərclərin mütləq ifadədə məbləği azalsa da, büdcənin ümumi məxaricində xüsusi çəkisi artmışdır. Belə ki, 2017-ci ildə dövlət borcuna xidmət xərcləri büdcə xərclərinin 9.7%-ni təşkil edəcək. Bu son 10 illikdə ən yüksək göstəricidi. Dövlət borcuna xidmət xərclərinin dövlət büdcəsində xüsusi çəkisi 2016-cı ildə 9.4% səviyyəsində proqnozlaşdırılmışdı. 2005-2015-ci illər üzrə proqnozlaşdırılan büdcə xərclərində həmin göstəricinin payı 0.99-6.7% intervalında dəyişmişdir. Dövlət borclarına xidmət xərcləri ilə bağlı diqqəti cəlb edən başqa bir məqam budur ki, xərc artımı əsasən xarici dövlət borcunun maliyyələşdirilməsi ilə bağlıdır. Belə ki, 2017-ci ildə borclarla bağlı proqnozlaşdırılan məbləğin 1.581 mlrd. manatı xarici borclara yönəldiləcək ki, bu da əvvəlki ilin göstəricisindən 106 mln. manat və ya 7.2% çoxdur. Ümumilikdə isə xarici borclara xidmət xərclərinin büdcədə payı 9.3% səviyyəsində proqnoz edilir. 2017-ci ildə daxili dövlət borcunun ödənməsi ilə bağlı xərclər 61 mln. manat olacaq ki, bu əvvəlki ilin proqnoz göstəricisindən 207 mln. manat və ya 4.4 dəfə azdır.
7) Elmin inkişafı üçün büdcə dəstəyinin həcmi azalıb. Bölmə üzrə xərclərin 4.2%-ni və ya 118.5 mln. manatını elm xərcləri təşkil edir. Bu əvvəlki ilə nisbətən 16.7 mln. manat və ya 12.3% azdır. 2014 və 2016-cı illərdə elm xərcləri bir qədər artırılsa da, 2017-ci il üçün proqnozlaşdırılan məbləğ 2012-2013-cü illərdəki səviyyəyə enib. Elm xərclərinin növbəti ilin büdcəsində xüsusi çəkisi 0.7%-dən də aşağıdır. Dünyanın inkişaf etmiş ölkələrindəbu göstəricinin 2-3% intervalında olduğunu nəzərə alsaq, Azərbaycanın anoloji göstəricisi kifayət qədər aşağıdır.
8) Dövlət hakimiyyət orqanlarında əmək haqqı xərclərinin artım tempi digər büdcə sektorları ilə müqayisədə daha yüksək olub. 2017-ci ildə dövlət hakimiyyət orqanlarının və diplomatik korpusun saxlanması xərcləri 658.4 mln. manatı təşkil edir və həmin vəsaitin 366.1 mln. manatı və ya 65.8%-i əmək ödənişi xərcləri kimi müəyyən edilib. Əvvəlki ilə nisbətən əmək ödənişi haqqı xərcləri 41.8 mln. manat və ya 12.9% artırılıb. 9) Hüquq-mühafizə orqanlarının saxlanması xərclərinin artımı hökumətin prioritetləri sırasında olub. 2017-ci ilin dövlət büdcəsində “hüquq-mühafizə” köməkçi bölməsi üzrə xərclər 927.5 mln. manat proqnozlaşdırılır ki, bu əvvəlki ilin anoloji göstəricisindən 64.6 mln. manat və ya 7.5% çoxdur. Hüquq-mühafizə xərcləriin artımı əsasən daxili işlər sisteminin – Daxili İşlər Nazirliyi və bu nazirliyin Daxili Qoşunlar Baş İdarəsinin xərclərinin çoxaldılması hesabına baş verəcək. Belə ki, polis sistemi üzrə ümumi xərclər 565.1 mln. manat proqnozlaşıdırlır ki, bu əvvəlki ilə nisbətən 51 mln. manat və ya 9.9% çoxdur.
10) Büdcə sektoru üzrə əmək ödənişi xərclərinin artımı ölkədə inflyasiya səviyyəsinə adekvat deyil. Hökumət 2016-ci ildə ölkədə ikirəqəmli inflyasiya (12.1%) gözləyir, 2017-ci il üzrə 7.3% proqnozlaşdırır. Amma ayrı-ayrı sahələr, xüsusilə sosial sektor üzrə əmək ödənişi xərclərinin artımı inflyasiya səviyyəsindən xeyli aşağıdır. Məsələn, təhsil xərclərinin 1.247 mlrd. manatı əmək haqqı xərcləri üçün nəzərdə tutulub ki, bu əvvəlki ilin göstəricisindən 18 mln. manat və ya 1.5% çoxdur. Səhiyyə bölməsi üzrə 385.9 mln. manatı (51.7%-i) əmək haqqı xərclərinə yönəldiləcək ki, bu əvvəlki ilə nisbətən 10.6 mln. manat və ya 1.3% çoxdur.
11) İdman tədbirlərinin maliyyələşdirilməsi hökumətin önəm verdiyi xərc istiqamətləri sırasında olub. Son illər Azərbaycanın beynəlxalq idman yarışlarına ev sahibliyi etməsi büdcənin idman sektoru ilə bağlı xərclərini artırıb. 2016-ci ilin büdcə layihəsində idman xərcləri 438 mln. manat səviyyəsində proqnozlaşdırılmışdı, əlavə olaraq 3.2 mln. manat investisiya bölməsindən idman tədbirlərinə ayrılmışdı. Ümumilikdə 2016-cı ildə dövlət büdcəsindən idman sektoru üzrə xərclər 441.2 mln. manat nəzərdə tutulmuşdu. 2017-ci ildə mədəniyyət, incəsənət və idman funksional istiqaməti üzrə “idman” köməkçi bölməsinə əvvəlki ilə nisbətən 11.5 dəfə və ya 400 mln. manat az vəsait ayrılsa da, investisiya bölməsində idman layihələrinin maliyyələşdirilməsi üçün vəsaitlər təxminən 100 dəfə və ya 327 mln. manat artırılıb. Ümumilikdə 2017-c ilin büdcəsində idmana ayrılan xərclər 368 mln. manat səviyyəsində müəyyən edilib ki, bu əvvəlki ilə nisbətən 16.5% və ya 73 mln. manat azdır.
12) Büdcə vastəsilə iqtisadi inkişafın dəstəklənməsi imkanları xeyli məhdudlaşdırılıb. 2017-ci ildə “İqtisadi inkişaf” bölməsi üzrə xərclər 191.5 mln. manat səviyyəsində proqnozlaşdırılır ki, bu ötən ilə nisbətən 168.5 mln. manat və ya 46,8% azdır. 2017-ci ilin büdcə layihəsində “İqtisadi fəaliyyət” bölməsinin xərclərinin dövlət büdcəsinin ümumi xərclərində xüsusi çəkisi 1,2% səviyyəsindədir, lakin əvvəlki ildə isə 1.9% təşkil edir. 2016-cı ildə Sahibkarlığa Kömək Milli Fonduna 70 mln. manat, Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi yanında Kənd Təsərrüfatı Layihələri və Kreditlərinin İdarə Edilməsi üzrə Dövlət Xidmətinə 5 mln. manat, “Aqrolizinq” Açıq Səhmdar Cəmiyyətinə 32 mln. manat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyinin tabeliyində İnformasiya Texnologiyalarının İnkişafı Dövlət Fonduna 4 mln. manat vəsait nəzərdə tutulduğu halda, 2017-ci ildə həmin xərclər tamamilə kəsilib. Nəqliyyat və rabitə bölməsi üzrə xərclər 101.8 mln. manat səviyyəsində proqnozlaşdırılır ki, bu ötən ilə nisbətən 28.1 mln. manat və ya 21.6% azdır. Kənd təsərrüfatı bölməsi üzrə xərclər 517.4 mln. manat səviyyəsində proqnozlaşdırılır ki, bu ötən ilə nisbətən 167 mln. manat və ya 24.4% azdır. Bölmə üzrə xərclərin 2017-ci ilin dövlət büdcəsinin ümumi xərclərində xüsusi çəkisi 3,1% səviyyəsində proqnozlaşdırılmışdır ki, bu da 2016-cı ilin müvafiq göstəricisindən isə 0,6% bəndi azdır. Bilavasitə kənd təsərrüfatı tədbirləri üzrə xərclərin azalması 105.8 mln. manat (31.3%), meliorasiya tədbirləri üzrə azalma 80 mln. manat (28.4%) təşkil edir. Doğrudur, investisiya bölməsində kənd təsərrüfatına ayrılan vəsaitlərdə 154 mln. manat artım var. Lakin 2016-cı ildə kənd təsərrüfatı və tikinti funksional bölmələr üzrə birlikdə 761 mln. manat təşkil etdiyi halda, 2017-ci il üzrə həmni xərclərin həcmi 747 mln. manat proqnozlaşdırılır. Göründüyü kimi, növbəti ildə büdcədən aqrar sektorun inkişafı ilə bağlı xərclərin həcmi 14 mln. manat və ya 1.8% azalma ilə proqnozlaşdırılır. 13) Büdcə kəsiri əhəmiyyətli dərəcədə azalıb. 2017-ci ildə dövlət büdcəsinin kəsiri 645 mln. manat və ya növbəti il üçün proqnozlaşdırılan ÜDM-nin 1% səviyyəsində gözlənilir. Bu göstərici 2012-ci ildən sonra ən aşağı səviyyədir. Belə ki, 2012-ci ildə dövlət büdcəsinin kəsiri 634 mln. manat həddində, 2013-2016-cı illərdə isə 691 mln. manat-2.439 mlrd. manat intervalında proqnozlaşdırılmışdır.

IV. Büdcə xərcləmələrinin səmərəliliyi və şəffaflığı və ilə bağlı əsas narahatlıqlar

2017-ci il dövlət büdcəsinin tərtib edildiyi mövcud format və büdcə sənədlərinin hazırlanması üçün istifadə olunan metodoloji yanaşma xərcləmələrin səmərəliliyini qiymətləndirməyə imkan vermir. İctimai vəsaitlərin xərclənməsi ilə bağlı “səmərəlilik” anlayışı vəsaitlərdən maksimim nəticənin əldə edilməsini ehtiva edir. Proqnozlaşdırılan xərclərə münasibətdə səmərəliliyi qiymətləndirmək üçün bir neçə mühüm mexanizm olmalıdır. Belə mexanizmlərə daxildir:
• hökumət və müxtəlif qurumlar üçün ortamüddətli strateji planlar;
• ortamüddətli xərc çərçivələri;
• büdcə xərclərinin yönəldiyi hər bir funksional istiqamət üzrə hökumətin dəqiq müəyyən edilmiş və əsaslandırılmış prioritetləri;
• bütün sektorlar üzrə tam detallaşdırılmış siyasət (tədbirlər) istiqamətləri;
• hər bir istiqamət üzrə məqsədlər və bu məqsədlərə çatmağı ölçə biləcək indikatorlar;
• indikatorların baza dövrü və büdcə sənədinin qüvvədə olacağı qarşıdakı illər üzrə hədəflənən kəmiyyət göstəriciləri;
• büdcənin əhatə etdiyi orta müddətli dövr üzrə gözlənilən əsas islahat və dəyişikliklər.  
• 2017-ci ilin dövlət büdcəsi bu cür mexanizm və alətlər əsasında, uyğun formatda tərtib edilmədiyindən xərcləmələrin səməriliyini qiymətləndirmək mümkün deyil. Məsələn, 2017-2020-ci illər üzrə ortamüddətli büdcə xərcləmələri çərçivəsində Təhsil və Səhiyyə nazirlikləri təhsil və yaxud səhiyyə sistemində büdcə vəsaitlərindən istifadə sayəsində hansı kəmiyyət və keyfiyyət dəyişikliyinə nail olmağı hədəflədiklərini, bu hədəflərə hansı addımlar və islahat tədbirləri vasitəsilə yetişəcəklərini əks etdiriməlidirlər. Məhz bu məlumatlar əsasında hər bir konkret sektor və istiqamət üzrə xərclərin səmərəliyi ilə bağlı dəyərləndirmə aparıla bilər. Bu baxımdan Azərbaycanda büdcə xərcləmələrinin səmərəliliyinin təmin edilməsi ilk növbədə qanunvericilik islahatlarının aparılmasını, institusional mexanizmlərin formalaşdırılmasını tələb edir.
• 2017-ci ilin dövlət büdcə layihəsində xərclərin şəffaflığı baxımınndan da xeyli problemlər müşahidə edilir. Büdcə xərcləmələrinə münasibətdə şəffaflıq bütün xərclərin həcmi, strukturu, son təyinatı və istiqamətləri ilə bağlı informasiyalarının ictimaiyyət üçün açıqlığını, təqdim edilən göstəricilərin tam analaşılan olmasını ehtiva edir. So illərdə büdcə xərclərinin strukturunda “digər xərclər” maddəsinin payının yüksək olması xərcərin şəffaflığı baxımından müntəzəm olaraq narahatlıqlar doğurub. Lakin 2017-ci ilin büdcə layihəsində “digər xərclər” maddəsi üzrə vəsaitlərin həcmi əvvəlki ilə nisbətən 1.4 mlrd. manat və ya 2.2 dəfə azaldılaraq 1.360 mlrd. manata endirilib. Növbəti ilin büdcəsində bu xərclərin cəmi büdcə məxaricində payı 7.6% səviyyəsində proqnozlaşdırılır, lakin 2016-cı il üzrə həmin göstəricisi 14.9% təşkil edir. Bununla belə, gələn il üzrə büdcənin analizi xərcləmələrin şəffaflığı ilə əsas narahatlıqlar kimi aşağıdakıları qeyd etmək mümkündür:
• Təhsil funksional istiqamətinin “təhsil sahəsində digər tədbirlər” köməkçi bölməsi üzrə xərclər əvvəlki ilə nisəbətən 68.5 mln. manat və ya 15.6% azaldılır. Lakin kifayət qədər böyük miqyasda ixtisarın səbəbləri, hansı xərc maddələrinin ixtisarı hesabına baş verməsi barədə açıqlama və əsaslandırma təqdim edilməyib.
• Təhsil funksional istiqaməti üzrə bəzi xərclərin son təyinatı və iqtisadi strukturu ilə bağlı detallı məlumatlar təqdim edilməyib. Məsələn, “Dövlət sifarişi ilə ali təhsilin maliyyələşdirilməsi, təhsil sahəsində islahatlar və digər tədbirlərlə bağlı xərclər” paraqrafı çərçivəsində xərclənməsi nəzərdə tutulan 264.8 mln. manat vəsaitin 114 mln. manatının “Qeyri-maliyyə aktivlərinin alınması” maddəsi üzrə xərclənəciy göstərilir. Lakin kifayət qədər böyük həcmdə vəsait hesabına təhsil sistemi üçün əhəmiyyətli olan hansı qeyri-maddi aktivlərin alınacağı ilə bağlı hətta ümumi məlumatlar belə təqdim edilmyib.
• Təhsil funksional istiqaməti üzrə dövlət sifarişi ilə ali təhsilin maliyyələşdirilməsi xərclərinin universitetlər arasında bölgüsü təqdim edilmir. Halbuki dövlət büdcəsinin xərc proqnozlarını formalaşdırmaq üçün ayrı-ayrı dövlət universitetlərindən əldə olunan xərc proqnozları öncədən əldə edilir. Bu baxımdan büdcə zərfində ali təhsilin tələbə hesabı maliyyələşdirilməsi üzrə xərclərin ayrı-ayrı universitetlər üzrə ünvanlı şəkildə təqdim edilməsi problem olmamalıdır;
• Mərkəzləşdirilimiş xərclərin funksional bölmələr, köməkçi bölmələr və paraqraflar üzrə bölgüsünə dair informasiyalar açıqlansa da, yerli xərclərin yalnız ümumi həcmi və funksional istiqamətlər üzrə açıqlaması təqdim edilir. Büdcə xərclərinin şəffaflığı baxımından yerli xərclərin hər bir rayon vəşəhər üzrə funksional bölmələr, köməkçi bölmələr və paraqraflar üzrə bölgüsünə, həmçinin yerli xərclərin iqtisadi təsnifatına dair informasiyalar büdcə zərfinə daxil edilməsi vacibdir.
• Büdcə qanunvericiliyinə görə “mərkəzləşdirilimiş xərc” hesab olunan, lakin ölkənin müxtəlif bölgələri üzrə xərclənən büdcə vəsaitlərinin ərazi stukturu barədə büdcə məlumatları açıqlanmır. Kənd təsərrüfatı, sosial müdafiə, tikinti, mədəniyyə və idman, nəqliyyat və rabitə, məhkəmə və hüquq mühafizə kimi funksional istiqamətlər çərçivəsndə bütün xərclər mərkəzləşdirilmiş xərclərə aiddir. Lakin məlumdur ki, həmin vəsaitlərə mərkəzi hakimiyyət orqanları sərəncam versə də, onların müəyyn hissəsi bilavasitə yerli sosial-iqtisadi inkişafın təmin edilməsinə sərf edilir. Maliyyə Nazirliyi “Büdcə zərfi”nə ölkənin rayin və şəhərləri üzrə büdcə xərcləmələrinə dair xüsusi buraxılış daxil etməklə həm yerli xərclərin, həm də mərkəzləşdirilmiş xərclərin ölkənin bütün rayon və şəhərləri üzrə müfəssəl büdcə informasiyalarını açıqlamaq mümkündür. Büdcə informasiyalarının coğrafi strukturunun bu şəkildə açıqlığı yalnız büdcə şəffaflığı baxımından önəmli deyil. Belə yanaşma həmçinin ölkənin hər bir inzibati ərazisinin və iqtisadi regionunun özünümaliyyələşdirmə potensialının, xərc ehtiyaclarının müntəzəm qiymətləndirilməsi və dinamikanın izlənməsi baxımından olduqca vacibdir.
• Paraqraflar və iqtisadi xərc maddələri üzrə detallı strukturu açıqlanmayan funksional bölmələrin büdcə xərclərində payı yüksəlib. Dövlət büdcəsinin müdafiə, tikinti və əsas bölmələrə aid edilməyən xidmət funksional bölmələri, həmçinin hüquq-mühafizə və prokurorluq orqanlarının saxlanması köməkçi bölməsi informasiya açıqlığı baxımından “qapalılığı yüksək olan” xərc istiqamətləri hesab edilə bilər. 2017-ci ildə həmin 4 xərc istiqamətinin büdcə məxaricində payı 46.1% səviyyəsində proqnozlaşdırılır. Halbui anoloji göstərici 2016-cı il üzrə 41% təşkil edirdi.
• Hökumətin parlamentə təqdim etdiyi büdcə zərfində investisiya xərclərinə dair informasiyalar yalnız sektorlar üzrə təqdim edilir. Halbuki xərclərin planlaşdırılan investisiya layihələri üzrə açıqlanması şəffaflığın təmin edilməsi baxımından çox önəmlidir.

Hurriyyet.org

17:23