Rus hərbi məmurunun xatirələri erməniləri narahat edəcək
Rus hərbçi məmurunun: » Ermənilərin türklərə qarşı nifrəti çoxdan məlumdur. Ermənilər həmişə məzlum və əzilən bir millət olduqlarını iddia etmişlər. Onlar hər zaman özlərini günahkar oldmadıqları üçün sürgün edilmiş bir millət kimi təqdim edə bilmişlər, guya fərqli din və mədəniyyətləri üçün ciddi şəkildə işgəncə görmüşlər. Erməniləri olduqca qabiliyyətsiz, ziyanverici, acgöz, ancaq başqa bir millətin hesabına yaşayan bir xalq saymaq mümkündür. Sadə Rus xalqının bu barədəki fikirləri çox bəsitdir»- sözləri diqqət çəkir.
«Bir az kəsmişlər, amma yaxşı kəsməmişlər»
Tverdoxlebovun xatirələrindən diqqət çəkən məqamları nəzərinizə çatdırırıq: «Ermənilərlə eyni mühitdə yaşayan ruslar, sivilizasiya səviyyələri və qabiliyyətləri haqqında tamamilə fərqli fikirlərə sahib idilər. Erməniləri olduqca qabiliyyətsiz, ziyanverici, acgöz, yalnız başqa xalqların hesabına yaşayan bir xalq saymaq mümkündür. Sıravi rus xalqının qərarı daha sadədir. Bu kinayəli sözləri, rus əsgərlərindən bir çoxu dəfələrlə işlədib: «Ermənilər yaxşı insanlardı, amma Türklər onları bir az kəsmişlər, amma yaxşı kəsməmişlər, bunların kökünü kəsmələri lazımmış». Rus birliklərindəki erməni əsgərləri ən aşağı xislətli və kütbeyin sinif hesab edilirdi. Onlar həmişə arxa xidmətdə xidmət etməyə çalışdılar, öndən qaçardılar. Erməni əsgərləri arasında müharibənin əvvəlində qaçmış geniş fərari kütlələri var idi və müharibədən xilas olmaq üçün çoxu özünü yaralama faktlarının olması bu fikri təsdiqləmək üçün kifayət edər.
Türk əsgərləri Ərzuruma girənə qədər son iki ayda gördüklərim və eşitdiklərim ermənilərlə bağlı bildiyim hər cür təxmin və təsəvvür sərhədlərini yetərincə aşmışdı.
Ruslar ermənilərlə birgə cinayət işlətmədi
Ərzurumun 1916-cı ildə rus qoşunları tərəfindən götürüldükdən sonra, heç bir hərbi birlikdə olmayan ermənilərə və digər ermənilərə şəhərə və onun ətrafına gələ bilmələri tərəfimizdən qadağan edilmişdi.
Bu tənzimləmə, Ərzurum 1-ci Kolordu komandiri General Kalkinin əmri altında olduğu dövrdə həyata keçirilmişdir. Bütün maneələr aradan qaldırıldıqdan sonra ermənilər Ərzurum, Ərzincan və ətraf bölgələrə geniş dalğalarla hücum etdilər.
Hücumlarla bərabər, istilaçılar şəhər və kənd əhalisinə qarşı işğalçıların talançılığı başlamışdır. Rusiya qoşunlarının və rusların olması ermənilərə qətl törətməyə imkan vermədi. Qırğın və talanlar gizli və ehtiyatla aparılırdı. 1917-ci ilin yazında, əsasən erməni əsgərlərindən ibarət olan Ərzurum İnqilabi İcraiyyə Komitəsi, silahların xalqın əlindəki silahların tapılması və götürülməsi üçün Ərzurumda hərtərəfli axtarış təşkil etmişdilər. Axtarış tədbirləri müntəzəm olaraq təşkil edilə bilmədikdə, bu axtarışlar gəmi girov almış əsgərlər kimi kütləvi talana çevrilirdi. Erməni əsgərləri burada zülm etməyə və işgəncə vermək üçün böyük səy göstərdilər.
Bir gün Erzurum ətrafında gəzərkən, küçədə təxminən 70 yaşlı iki yaşlı kişini götürən bir qrup əsgərlə qarşılaşdım. Əsgərlərin başında əlində dəmir çubuq tutmuş bir erməni durduğunu öyrəndim. Yollar dərin çuxurlarla və palçıqlarla örtülmüşdü. Əsasən erməni əsgərlərdən ibarət olan kütlənin, bu yaşlı ağsaqqalları yolun bir tərəfindən palçıqlar içərisində digər tərəfinə sürükləyirdilər. Yaşlı adamlar palçığa batırdılar, yenidən ayağa qalxırdılar, ermənilər yenidən onları sürükləyirdilər və onlara işgəncə verirdilər. Mən bu yaşlı insanlara sahib çıxıb insanlıqla hərəkət etmələrini deməyə çalışdım. Dəmir çubuqları olan əsgər mənə qəzəbləndi və avazla bağırmağa başladı: «Siz onlara dəstək verirsinizmi? Onlar bizi kəsirlər, siz də onlara arxa çıxırsınız». Kütlə mənim üzərimə yeridi. O dövrdə rus qoşunlarının intizamı o qədər pis idi ki, əəsgərlər öz zabitlərini döyüb öldürürdülər. Vəziyyət pisləşmişdi.
Talan və qətliamlar
Tək-tük olan, qırğın və soyğunçuluq halları çoxalmağa başladı. Köhnə təqvimə görə yanvar ayının sonunda, yəni fevral ayının əvvəlində, şəhərin irəli gələn Türk sakinlərindən Hacı Bəkir Əfəndi, gecə soyğunçu erməni əsgərləri tərəfindən öz evində öldürüldü. Ordu komandiri General Odişelidze bu əsgərləri üç gün ərzində tapmağa əmr etdi. Ordu komandiri sərt ifadələrlə, erməni hərbi birləşmə əsgərlərinin və ümumiyyətlə ermənilərin komandirlərini qınadı. O, ermənilər tərəfindən dinc əhaliyə qarşı talançılıq və zorakılıqdan narazılığını bildirdi. Yol təmizləmə bəhanəsiylə Türklərin işlədilməyə aparılmasına və bu insanların bir çoxunun geri gətirilməməsini duyduğu qəzəbi ifadə etdi.
Erməni birlik komandirləri, hərbi birlik nümayəndələri, olduqca həssaslıq göstərərək bütün xalqın ləyaqətinin erməni komandasının az saydakı uğursuzunun etdikləriylə bağlayacaqlarını, bunların Türklərdən köhnə hesablarının intiqamını almağa çalışdıqlarını, lakin aydın bir qrupun bütün gücüylə buna icazə verməməyə səy göstərdiyini ehtiva edən etirazlarını dilə gətirdilər.
Silahsız mülkü şəxslər öldürülürdü
Bir müddət sonra ermənilərin Ərzincanda qətliam törətmələri barədə xəbər gəldi. Bu qətliam barədə məlumatları mən general Odişilidzedən öyrəndim. Bu olay belə baş vermişdi. Qətliam bir həkim və icraçı tərəfindən təşkil edilmişdi. Demək istərdim ki, əlaltıların heç biri tərəfindən idarə olunmayıb. Bu qırğını təşkil edənlərin soyadlarını xatırlamadığıma görə adlarını yaza bilmirəm. 800-dən çox silahsız mülki şəxs öldürüldü. Yalnız ermənilərdən biri öldürülənlər müdafiə olunarkən ölmüşdü. Onlar insanları qoyun kimi kəsmişdilər. Girov etdikləri insanlara öz əlləri ilə böyük çuxurlar qazdırdılar. Onlar bu çuxurlara atdılar və onların boğazlarını kəsdikdən sonra çuxurlara doldurdular. Çuxur başında bir erməni arsız-arsız cənazələri sayıb demişdi: «Burada 80 nəfər oldu? On nəfər daha atın. Daha 10 nəfər də kəsin», on nəfər daha kəsilib çuxura atıldı. Bu erməni cəllad Türklərlə əylənmək üçün çuxurdan tək-tək çıxmağa əmr etmişdi. Çıxan insanların başlarını kəsərək, təxminən 80 adam öldürmüşdü.
KÜRDLƏRİ DƏ ÖLDÜRÜRDÜLƏR
Ərzurumdan Ərzinçana qədər yayılan erməni sürüsü, yol üzərindəki bütün müsəlman əhalisini qətl etmişdilər. Onlar lojistik dəstək xətlərindən çəkilən və döyüş avadanlıqlarına daxil olan toplar üstü örtülü arabalarda nəql edilirdi. İşlərini diqqətlə aparan mülkü, silahsız kürdlər, at arabalarını idarə edirdilər. Ərzuruma yaxınlaşdıqları zaman, erməni qaçaqları və əsgərləri bu kürdləri dayanma yerlərində öldürməyə başladılar.
Bu işi hər dəfə, hərbi məmurların həyətdən evlərə girmələrini izləyərək hıəyata keçirmişdilər. Məmurlar səsləri eşidincə kürdləri qorumaq üçün qaçsalar da, müdaxilə etdikləri zaman, silahlı dəstə onların üzərinə getmiş və eyni şəkildə təhdid etmişdilər. Qətliamlar bir heyvani zülm ilə həyata keçirilirdi.
Məsələn Leytenant Mzivani Ərzurum hərbi qarnizonun topçu zabitləri konfransında, belə bir hadisəyə şahid olduğunu izah etmişdi: «Ağır yaralı və yerdə can çekişmekte olan bir kürdə bir erməni əsgəri qaçaraq yaxınlaşmış və ağzına bir ağac soxmağa çalışmışdı. O, kürdün ağzına sala bilmədikdə, paltarını soyundurub götürdü. Erməni ölməkdə olan adamın çılpaq qarınına çəkməsinin dəmir nalı ilə vurdu. Ilıcada qaça bilməyən hər kəs qətl edilmişdi.»
ERMƏNİ ZİYALILARI DA DƏSTƏK OLDULAR
Qətliamın qarşısını almaq imkanı tamamilə erməni ziyalılarının əlində idi. Bu qırğının baş verməsində, yalnız əsgərlər məsuliyyət daşımırdılar. Son zamanlarda müşahidə imkanı tapdığım qədəriylə, kütlə halındakı sıravi ermənilər, öz ziyalılarının, xüsusilə də içlərindən bəzilərinin əmrlərinə harfiyen riayət edirdilər. Zabit heyətinin böyük əksəriyyətinin Ruslardan, əsgər heyətinin çoxunun ermənilərdən ibarət olan mənim alayımda, onların açıqca quldurluq fəaliyyətinin qarşısını almaq məqsədilə, ən başından etibarən açıq və qərarlı bir şəkildə mübarizə edəcək heç bir gerçək gücümüzün olmadığını söyləməm, hər halda kifayətdir.
Hətta qırğın gecəsi, alayın vasitələrinin təkərlərinin olduğu həyətdə yalnız bir zabit növbətçiyken belə kirayəlik seyis kürdlərdən heç biri öldürülməmişdir. Mənim tabeliyimdə olan məmurlar bunu mənə belə bildirmişdilər. Kürdlər silahsız idi. Onlardan bir neçə addım irəlidə erməni əsgərləri və təxminən sayları 40 nəfər idi. İstisnasız olaraq, bütün erməni ziyalılarının günahkar olduğunu söyləmək istəmirəm və edə bilmərəm. Xeyr. Mən, belə bir siyasətin yanlış olduğuna, daha aşağı olduqlarına inanan insanları görmüşəm. Bu kəslər, öz xalqının heyvanca instinktlərinə üsyan etmiş hətta qarşı çıxmışlar, lakin ermənilər arasında bu cür insanların sayı nisbətən az idi. Onlar xain elan edilmişdilər və erməni məsələsinə xəyanət etmiş sayılırdılar.
TÜRKLƏRİ RUSLAR QORUDU
Əgər Ərzurumda Rus zabitləri olmasaydı, o zaman Türk birlikləri bəlkə də şəhərə, gəldiklərində sağ qalan bir tək Türk tapmayacaqlardı hökmünə vararaq, Rus zabitlərinə da eyni şəkildə davranırdılar. İndi, ermənilərin qaçmadan əvvəl Ərzurumda nələr etdiklərini və nə qədər silahsız, yaşlı, qadın və uşaq öldürdüklərini öyrənincə, köhnə Romalı tarixçi Petroninin haqqlarında: «Ermənilər də insandır, lakin evlərində dörd ayaqları üzərində yeriyirlər.»- dediyi; Rus şairi Lermontovun bir şeirində dəqiq bir şəkildə Sən bir qulsan, Sən qorxaqsan, sən ermənisən»-deyə xarakterizə etdikləri bu insanlarla birgə olmadığımıza görə Tanrıya şükr edirəm.
GENERAL-LEYTENANT KAPTAN: ŞAHİDLƏR ÖNƏMLİDİR
ATASE Başçısı General-leytenant Eyüp Kaptan kitabın ön sözündə yazdığı yazısında, tarixi hadisələri gerçək istiqamətləriylə ortaya çıxarmaq, öyrənmək və işıqlandırmaq üçün tətbiq olunan üsullardan birinin şahidlərin şahidliyinə müraciət olduğuna diqqət çəkərək, bunları söylədi: «Şərq Cəbhesində meydana gələn hadisələrin birinci dərəcədə şahidlərindən biri də Ərzurum 2-ci Erməni-Rus Qala Topçu Alay komandiri polkovnik-leytenant Tverdoxlebovdur. 1917-ci ilin sonlarında və 1918-ci ilin ilk aylarında Ərzurum və Ərzincandakı erməni terroruna şəxsən şahid olan Rus Podpolkovnik Tverdoxlebovun gördüklərini və yaşadıqlarını köçürdüyü sənədlər də tarixə şahidlik etmək üçün bu kitabda yayımlanmaqdadır. Podpolkovnik Tverdoxlebovun ATASE Başçılığı Arxivinde mövcud olan orijinal Rus əl yazılı sənədlərin əsli ilə Türk, İngilis, Fransız tərcümələri bir arada kitab olaraq ictimaiyyətin və elm dünyasının istifadəsinə təqdim edilərkən, erməni terrorunun çatdığı ölçülər bütün çılpaqlığı ilə gözlər önünə sərilməkdədir. Erməni vəhşiliyinin əldə etdiyi ölçülər Türklərə qarşı mübarizə edən və ermənilərlə əməkdaşlıq edən rus podpolkovniki qəzəbləndirmək üçün kifayət edib. Podpolkovnik Tverdoxlebov, bütün səylərinə baxmayaraq erməni vəhşiliyinin qarşısını ala bilmədiyi barədə gündəliyinə hüzünlü notlar düşmüşdür. Saxta erməni soyqırımı haqqında danışanlardan, bu sənədlərə nə deyəcəklərini soruşuruq».
Rus hərbi məmurunun xatirələri erməniləri narahat edəcək
Rus hərbçi məmurunun: » Ermənilərin türklərə qarşı nifrəti çoxdan məlumdur. Ermənilər həmişə məzlum və əzilən bir millət olduqlarını iddia etmişlər. Onlar hər zaman özlərini günahkar oldmadıqları üçün sürgün edilmiş bir millət kimi təqdim edə bilmişlər, guya fərqli din və mədəniyyətləri üçün ciddi şəkildə işgəncə görmüşlər. Erməniləri olduqca qabiliyyətsiz, ziyanverici, acgöz, ancaq başqa bir millətin hesabına yaşayan bir xalq saymaq mümkündür. Sadə Rus xalqının bu barədəki fikirləri çox bəsitdir»- sözləri diqqət çəkir.
«Bir az kəsmişlər, amma yaxşı kəsməmişlər»
Tverdoxlebovun xatirələrindən diqqət çəkən məqamları nəzərinizə çatdırırıq: «Ermənilərlə eyni mühitdə yaşayan ruslar, sivilizasiya səviyyələri və qabiliyyətləri haqqında tamamilə fərqli fikirlərə sahib idilər. Erməniləri olduqca qabiliyyətsiz, ziyanverici, acgöz, yalnız başqa xalqların hesabına yaşayan bir xalq saymaq mümkündür. Sıravi rus xalqının qərarı daha sadədir. Bu kinayəli sözləri, rus əsgərlərindən bir çoxu dəfələrlə işlədib: «Ermənilər yaxşı insanlardı, amma Türklər onları bir az kəsmişlər, amma yaxşı kəsməmişlər, bunların kökünü kəsmələri lazımmış». Rus birliklərindəki erməni əsgərləri ən aşağı xislətli və kütbeyin sinif hesab edilirdi. Onlar həmişə arxa xidmətdə xidmət etməyə çalışdılar, öndən qaçardılar. Erməni əsgərləri arasında müharibənin əvvəlində qaçmış geniş fərari kütlələri var idi və müharibədən xilas olmaq üçün çoxu özünü yaralama faktlarının olması bu fikri təsdiqləmək üçün kifayət edər.
Türk əsgərləri Ərzuruma girənə qədər son iki ayda gördüklərim və eşitdiklərim ermənilərlə bağlı bildiyim hər cür təxmin və təsəvvür sərhədlərini yetərincə aşmışdı.
Ruslar ermənilərlə birgə cinayət işlətmədi
Ərzurumun 1916-cı ildə rus qoşunları tərəfindən götürüldükdən sonra, heç bir hərbi birlikdə olmayan ermənilərə və digər ermənilərə şəhərə və onun ətrafına gələ bilmələri tərəfimizdən qadağan edilmişdi.
Bu tənzimləmə, Ərzurum 1-ci Kolordu komandiri General Kalkinin əmri altında olduğu dövrdə həyata keçirilmişdir. Bütün maneələr aradan qaldırıldıqdan sonra ermənilər Ərzurum, Ərzincan və ətraf bölgələrə geniş dalğalarla hücum etdilər.
Hücumlarla bərabər, istilaçılar şəhər və kənd əhalisinə qarşı işğalçıların talançılığı başlamışdır. Rusiya qoşunlarının və rusların olması ermənilərə qətl törətməyə imkan vermədi. Qırğın və talanlar gizli və ehtiyatla aparılırdı. 1917-ci ilin yazında, əsasən erməni əsgərlərindən ibarət olan Ərzurum İnqilabi İcraiyyə Komitəsi, silahların xalqın əlindəki silahların tapılması və götürülməsi üçün Ərzurumda hərtərəfli axtarış təşkil etmişdilər. Axtarış tədbirləri müntəzəm olaraq təşkil edilə bilmədikdə, bu axtarışlar gəmi girov almış əsgərlər kimi kütləvi talana çevrilirdi. Erməni əsgərləri burada zülm etməyə və işgəncə vermək üçün böyük səy göstərdilər.
Bir gün Erzurum ətrafında gəzərkən, küçədə təxminən 70 yaşlı iki yaşlı kişini götürən bir qrup əsgərlə qarşılaşdım. Əsgərlərin başında əlində dəmir çubuq tutmuş bir erməni durduğunu öyrəndim. Yollar dərin çuxurlarla və palçıqlarla örtülmüşdü. Əsasən erməni əsgərlərdən ibarət olan kütlənin, bu yaşlı ağsaqqalları yolun bir tərəfindən palçıqlar içərisində digər tərəfinə sürükləyirdilər. Yaşlı adamlar palçığa batırdılar, yenidən ayağa qalxırdılar, ermənilər yenidən onları sürükləyirdilər və onlara işgəncə verirdilər. Mən bu yaşlı insanlara sahib çıxıb insanlıqla hərəkət etmələrini deməyə çalışdım. Dəmir çubuqları olan əsgər mənə qəzəbləndi və avazla bağırmağa başladı: «Siz onlara dəstək verirsinizmi? Onlar bizi kəsirlər, siz də onlara arxa çıxırsınız». Kütlə mənim üzərimə yeridi. O dövrdə rus qoşunlarının intizamı o qədər pis idi ki, əəsgərlər öz zabitlərini döyüb öldürürdülər. Vəziyyət pisləşmişdi.
Talan və qətliamlar
Tək-tük olan, qırğın və soyğunçuluq halları çoxalmağa başladı. Köhnə təqvimə görə yanvar ayının sonunda, yəni fevral ayının əvvəlində, şəhərin irəli gələn Türk sakinlərindən Hacı Bəkir Əfəndi, gecə soyğunçu erməni əsgərləri tərəfindən öz evində öldürüldü. Ordu komandiri General Odişelidze bu əsgərləri üç gün ərzində tapmağa əmr etdi. Ordu komandiri sərt ifadələrlə, erməni hərbi birləşmə əsgərlərinin və ümumiyyətlə ermənilərin komandirlərini qınadı. O, ermənilər tərəfindən dinc əhaliyə qarşı talançılıq və zorakılıqdan narazılığını bildirdi. Yol təmizləmə bəhanəsiylə Türklərin işlədilməyə aparılmasına və bu insanların bir çoxunun geri gətirilməməsini duyduğu qəzəbi ifadə etdi.
Erməni birlik komandirləri, hərbi birlik nümayəndələri, olduqca həssaslıq göstərərək bütün xalqın ləyaqətinin erməni komandasının az saydakı uğursuzunun etdikləriylə bağlayacaqlarını, bunların Türklərdən köhnə hesablarının intiqamını almağa çalışdıqlarını, lakin aydın bir qrupun bütün gücüylə buna icazə verməməyə səy göstərdiyini ehtiva edən etirazlarını dilə gətirdilər.
Silahsız mülkü şəxslər öldürülürdü
Bir müddət sonra ermənilərin Ərzincanda qətliam törətmələri barədə xəbər gəldi. Bu qətliam barədə məlumatları mən general Odişilidzedən öyrəndim. Bu olay belə baş vermişdi. Qətliam bir həkim və icraçı tərəfindən təşkil edilmişdi. Demək istərdim ki, əlaltıların heç biri tərəfindən idarə olunmayıb. Bu qırğını təşkil edənlərin soyadlarını xatırlamadığıma görə adlarını yaza bilmirəm. 800-dən çox silahsız mülki şəxs öldürüldü. Yalnız ermənilərdən biri öldürülənlər müdafiə olunarkən ölmüşdü. Onlar insanları qoyun kimi kəsmişdilər. Girov etdikləri insanlara öz əlləri ilə böyük çuxurlar qazdırdılar. Onlar bu çuxurlara atdılar və onların boğazlarını kəsdikdən sonra çuxurlara doldurdular. Çuxur başında bir erməni arsız-arsız cənazələri sayıb demişdi: «Burada 80 nəfər oldu? On nəfər daha atın. Daha 10 nəfər də kəsin», on nəfər daha kəsilib çuxura atıldı. Bu erməni cəllad Türklərlə əylənmək üçün çuxurdan tək-tək çıxmağa əmr etmişdi. Çıxan insanların başlarını kəsərək, təxminən 80 adam öldürmüşdü.
KÜRDLƏRİ DƏ ÖLDÜRÜRDÜLƏR
Ərzurumdan Ərzinçana qədər yayılan erməni sürüsü, yol üzərindəki bütün müsəlman əhalisini qətl etmişdilər. Onlar lojistik dəstək xətlərindən çəkilən və döyüş avadanlıqlarına daxil olan toplar üstü örtülü arabalarda nəql edilirdi. İşlərini diqqətlə aparan mülkü, silahsız kürdlər, at arabalarını idarə edirdilər. Ərzuruma yaxınlaşdıqları zaman, erməni qaçaqları və əsgərləri bu kürdləri dayanma yerlərində öldürməyə başladılar.
Bu işi hər dəfə, hərbi məmurların həyətdən evlərə girmələrini izləyərək hıəyata keçirmişdilər. Məmurlar səsləri eşidincə kürdləri qorumaq üçün qaçsalar da, müdaxilə etdikləri zaman, silahlı dəstə onların üzərinə getmiş və eyni şəkildə təhdid etmişdilər. Qətliamlar bir heyvani zülm ilə həyata keçirilirdi.
Məsələn Leytenant Mzivani Ərzurum hərbi qarnizonun topçu zabitləri konfransında, belə bir hadisəyə şahid olduğunu izah etmişdi: «Ağır yaralı və yerdə can çekişmekte olan bir kürdə bir erməni əsgəri qaçaraq yaxınlaşmış və ağzına bir ağac soxmağa çalışmışdı. O, kürdün ağzına sala bilmədikdə, paltarını soyundurub götürdü. Erməni ölməkdə olan adamın çılpaq qarınına çəkməsinin dəmir nalı ilə vurdu. Ilıcada qaça bilməyən hər kəs qətl edilmişdi.»
ERMƏNİ ZİYALILARI DA DƏSTƏK OLDULAR
Qətliamın qarşısını almaq imkanı tamamilə erməni ziyalılarının əlində idi. Bu qırğının baş verməsində, yalnız əsgərlər məsuliyyət daşımırdılar. Son zamanlarda müşahidə imkanı tapdığım qədəriylə, kütlə halındakı sıravi ermənilər, öz ziyalılarının, xüsusilə də içlərindən bəzilərinin əmrlərinə harfiyen riayət edirdilər. Zabit heyətinin böyük əksəriyyətinin Ruslardan, əsgər heyətinin çoxunun ermənilərdən ibarət olan mənim alayımda, onların açıqca quldurluq fəaliyyətinin qarşısını almaq məqsədilə, ən başından etibarən açıq və qərarlı bir şəkildə mübarizə edəcək heç bir gerçək gücümüzün olmadığını söyləməm, hər halda kifayətdir.
Hətta qırğın gecəsi, alayın vasitələrinin təkərlərinin olduğu həyətdə yalnız bir zabit növbətçiyken belə kirayəlik seyis kürdlərdən heç biri öldürülməmişdir. Mənim tabeliyimdə olan məmurlar bunu mənə belə bildirmişdilər. Kürdlər silahsız idi. Onlardan bir neçə addım irəlidə erməni əsgərləri və təxminən sayları 40 nəfər idi. İstisnasız olaraq, bütün erməni ziyalılarının günahkar olduğunu söyləmək istəmirəm və edə bilmərəm. Xeyr. Mən, belə bir siyasətin yanlış olduğuna, daha aşağı olduqlarına inanan insanları görmüşəm. Bu kəslər, öz xalqının heyvanca instinktlərinə üsyan etmiş hətta qarşı çıxmışlar, lakin ermənilər arasında bu cür insanların sayı nisbətən az idi. Onlar xain elan edilmişdilər və erməni məsələsinə xəyanət etmiş sayılırdılar.
TÜRKLƏRİ RUSLAR QORUDU
Əgər Ərzurumda Rus zabitləri olmasaydı, o zaman Türk birlikləri bəlkə də şəhərə, gəldiklərində sağ qalan bir tək Türk tapmayacaqlardı hökmünə vararaq, Rus zabitlərinə da eyni şəkildə davranırdılar. İndi, ermənilərin qaçmadan əvvəl Ərzurumda nələr etdiklərini və nə qədər silahsız, yaşlı, qadın və uşaq öldürdüklərini öyrənincə, köhnə Romalı tarixçi Petroninin haqqlarında: «Ermənilər də insandır, lakin evlərində dörd ayaqları üzərində yeriyirlər.»- dediyi; Rus şairi Lermontovun bir şeirində dəqiq bir şəkildə Sən bir qulsan, Sən qorxaqsan, sən ermənisən»-deyə xarakterizə etdikləri bu insanlarla birgə olmadığımıza görə Tanrıya şükr edirəm.
GENERAL-LEYTENANT KAPTAN: ŞAHİDLƏR ÖNƏMLİDİR
ATASE Başçısı General-leytenant Eyüp Kaptan kitabın ön sözündə yazdığı yazısında, tarixi hadisələri gerçək istiqamətləriylə ortaya çıxarmaq, öyrənmək və işıqlandırmaq üçün tətbiq olunan üsullardan birinin şahidlərin şahidliyinə müraciət olduğuna diqqət çəkərək, bunları söylədi: «Şərq Cəbhesində meydana gələn hadisələrin birinci dərəcədə şahidlərindən biri də Ərzurum 2-ci Erməni-Rus Qala Topçu Alay komandiri polkovnik-leytenant Tverdoxlebovdur. 1917-ci ilin sonlarında və 1918-ci ilin ilk aylarında Ərzurum və Ərzincandakı erməni terroruna şəxsən şahid olan Rus Podpolkovnik Tverdoxlebovun gördüklərini və yaşadıqlarını köçürdüyü sənədlər də tarixə şahidlik etmək üçün bu kitabda yayımlanmaqdadır. Podpolkovnik Tverdoxlebovun ATASE Başçılığı Arxivinde mövcud olan orijinal Rus əl yazılı sənədlərin əsli ilə Türk, İngilis, Fransız tərcümələri bir arada kitab olaraq ictimaiyyətin və elm dünyasının istifadəsinə təqdim edilərkən, erməni terrorunun çatdığı ölçülər bütün çılpaqlığı ilə gözlər önünə sərilməkdədir. Erməni vəhşiliyinin əldə etdiyi ölçülər Türklərə qarşı mübarizə edən və ermənilərlə əməkdaşlıq edən rus podpolkovniki qəzəbləndirmək üçün kifayət edib. Podpolkovnik Tverdoxlebov, bütün səylərinə baxmayaraq erməni vəhşiliyinin qarşısını ala bilmədiyi barədə gündəliyinə hüzünlü notlar düşmüşdür. Saxta erməni soyqırımı haqqında danışanlardan, bu sənədlərə nə deyəcəklərini soruşuruq».
Alıntı: Akcan Mir
Mənbə fedai.az
xudaferin.eu
16:07
Digər xəbərlər