AZERBAYCAN’DA MATBUAT HAREKETLERİNİN BAŞLANGICI (II)

Molla Nesreddin ( 1906-1931) :
Birinci Rusya inkılabından(1905) sonra çıkmaya başlayan ve en büyük sosyal hareketlilik ve medeni inkilap meydana getiren matbuat örneklerinden en önemlisi Molla Nesreddin mizah mecmuasıdır.[1]

Gerçekten de Azerbaycan matbuat tarihide hiçbir eser bu mizah dergisinin sahip olduğu tesir gücüne ulaşamamıştır. Türk dünyasının her yerine ulaşan bu dergi Azerbaycan’da Sosyal-Realist cereyanın ortaya çıkmasına neden olmuştur.

Dergideki yazıları, makaleler, sert tenkitler, küçük hikayeler, mizahi şiirler, mizahi telgraflar, mizahi hikâyeler, fıkralar, mizahi ilanlar, posta kutusu, özel ilanlar (yanında ciddidir ibaresi bulunur ), Karikatür ve illüstrasyonlar şeklinde tasnif edebiliriz. Yazarları arasında devrin önemli aydınları, yazarları, şairleri vardır. Dergiyi Celil Memmedquluzade çıkarır. Onun dışında Ömer Faik Numanzade, Mirze Elekber Sabir,Eli Nazmi, Ebdürrehim Bey Hakverdiyev, Qurbaneli Şerifov, Salman Mümtaz, Eli Razi Şemçizade, Bayrameli Abbaszade, Mirze Eli Möciz Şebüsteri, Cefer Cabbarlı, Eli Möhzun İrevani, Müceyri, Süleyman Melikov,Mehemmed Eli Sidqi, Eliqulu Necefzade Qemküsar gibi önemli aydınlar yazar kadrosundadır.

Karikatür ve resimleri ise devrin önemli çizerleri Oskar İvanoviç Şmerling, İozef Rotter, Ezim Ezimzade, E.Behzad, Xelil Musayev’dir.[2]

Dergide Türk dünyasında olan bütün sosyal ve siyasi problemler,  mizahın geniş imkânları içerisinde sert bir şekilde tenkit edilmiştir. Türkiye’yle ilgi bir çok mizahi tenkidin yanı sıra Türkiye’deki siyasi ve sosyal olayları hicveden onlarca karikatür vardır. Hem Türk siyasi tarihi hem de Türk mizah ve karikatür tarihi açısından da mutlaka değerlendirilmelidir.

Molla Nesreddin dergisi etrafında toplanan şair ve yazarlara Molla Nesreddinci denmiş , bu ekol Azeri edebiyatında demokratik düşüncenin gelişmesinde, toplumun yenilenmesinde, Azerbaycan milliyetçiliğinin şekillenmesinde uzun zaman etkili olmuştur. Molla Nesreddin dergisi yalnız Kafkasya muhitinin değil, Türkiye ve İran’ın ve ikinci derecede diğer şark ülkelerinin siyasi ve sosyal hayatını şiddetli bir tenkit ateşinden geçirmiş, cahil halk tabakasının, siyasi çevrelerin baskılarına göğüs gererek sömürgecilikle mücadelesini sürdürmüştür.

Dergide zamanın tartışma konusu olan siyasi ve toplumsal hadiseler,bunlarla ilgili şahıslar ve resmi şahsiyetler karikatürlerle, durumlarına uygun kısa mizahi yazılarla veya şiirlerle ifşa ediliyorlardı. Asıl etkileyici gücü çizgi ile sözün birleşimi oluşturuyordu.[3]

Molla Nesreddin dergisi devrin siyasal çalkantıları sebebiyle yayın hayatına bazen bir iki yıllık uzun aralar vermiş olsa bile 1906-1931 yılları arasında varlığını sürdürebilmiştir.

Azerbaycan’daki Müsavat hükümetinin yıkılması ve yönetimin Bolşeviklere geçmesinden sonra bir müddet İran’da yayınlanmışsa da yayın hayatına daha çok Azerbaycan’da devam etmiştir

 

Debistan (1906-1908)
1906 Nisanından itibaren Eli İsgender Ceferzade ve Mehemmedhesen Bey tarafından çıkarılır.

Debistan mecmuasının başında şöyle bir yazı vardır; “Talebelere mahsus iki haftada bir çıkan ve milletimizin ilerleme ve gelişmesine hizmet eden resimli Türk dergisidir”.

Toplam 23 sayı çıkmış ve maddi destek bulamadığı için kapanmıştır.

Yazarları arasında E.İ.Ceferzade, Mehemmed Hadi, Şeyda, Hesen Bey Zerdabi, Firudun Bey Köçerli, R.Efendizade, Musayev, Ferhad Ağazade, Abbas Sıhhat, E.Efendizade, Ferecullazade vardır.[4]

 

Tekâmül (1906 - 1907):
Bakû’da ilk olarak Mehdi Bey’in müdürlüğünde; sonra ise Mehmed Emin Resulzade’nin idaresinde yayımlanan Tekâmül gazetesi, “haftalık, sosyalist” bir gazetedir. Yazarları arasında Mehmet Emin Resulzade, Sultan Mecid Efendizade, Mehmet Ali Resulzade, Esedulla Axundov,Mehmet Sadık Axundov’u sayabiliriz. Toplam 14 sayı çıkan bu gazete, Aynı yıl içerisinde kapatılmış ve yerine Yoldaş gazetesi çıkmıştır.[5]

 

Taze Hayat (1907 - 1908):
Zeynel Abidin Tağiyev Tarafından maddi olarak desteklenmiş ve Haşim Bey Vezirov tarafından, Bakû’da günlük gazete olarak 440 sayı çıkarılmıştır. “Taze Hayat edebî, siyasî, iktisadî, içtimaî, Türk ruznamesidir.”[6]
Yazarları arasında Haşım Bey Vezirov, Mehemmed Hadi, Mirze Celal Yusifzade, Hacı İbrahim Qasımov, Seyid Hüseyn Sadıq, Elabbas Müznib’i sayabiliriz.
Pan – İslâmist fikirleri yaydığı gerekçesiyle kapatılmıştır.[7]

Burhan-ı Terakki[8]:

(1906 - 1911): Hacıtarhan’da haftalık olarak çıkan Burhan-ı Terakki gazetesinin müdürlüğünü Mustafa Lütfi Şirvanski İsmail yapmıştır. 146 sayı çıkan bu gazete “edebî, içtimaî, siyasî bir gazetedir”[9]

 

İttifak (1908 - 1911):
Bakû’da Haşım Bey Vezirov tarafından çıkarılmıştır.251 sayı çıkan bu gazete, günlük, edebî, siyasî, fennî, iktisadî bir gazetedir. Şarkın dinî taassubuna karşı mücadelede önemli bir yer tutmuştur.[10]Bu gazetenin kapatılmasına din adamlarının baskısı sebep olmuş ve mesul müdürü Reşid Bey Yusifzade Türkistan’a sürgün edilmiştir.[11]

 

Terakki (1908 - 1909):
İrşad gazetesinin kapanmasından sonra Ahmet Ağaoğlu tarafından, Bakû’da çıkarılmıştır. Günlük olarak çıkan bu gazete; “siyasî, edebî, iktisadî Müselman gazetesi”[12] başlığıyla,önce haftada beş gün sonra da gündelik olarak toplam 364 sayı çıkmıştır.

Ahmet Ağaoğlu’nun Türkiye’ye gitmesinden kısa bir müddet sonra kapanmıştır.

 

Hakikat (1909 - 1910):
Müdürlüğünü Üzeyir Hacıbeyli’nin yaptığı bu gazete, Bakû’da, 15 sayı çıkmıştır. Günlük, siyasî, edebî, iktisadî bir gazetedir.[13]

 

Nicat (1910 - 1912):
1910’da Ali Bey Aşurbeyov’un müdürlüğünde haftalık olarak çıkar. Türkçe ve Rusça yayımlanan bu gazete 64 sayı çıkmıştır. “siyasî, edebî, içtimaî gazete” başlığıyla yayınlanan Nicat gazetesinin yazarları arasında Semed Bey Hacıelibeyov, Mahmut Nedim, Mehdi Bey Hacınski,Süleyman Bey Ebdurrehmanbeyov’u sayabiliriz.[14]

 

Seda (1909 - 1911):
İttifak gazetesinin kapatılmasından sonra Bakû’da, Haşım Bey Vezirov tarafından çıkarılan bu gazete 1909-1911 yılları arasında toplam 480 sayı çıkar. “edebî, siyasî, fennî, iktisadî ve içtimaî Türk Ruznamesi”[15] başlığıyla çıkan seda gazetesi 1911 Ağustosunda kapatılır.

 

Hilal  ve Şehab-ı sağib(1910 - 1911):
Bakû’da, haftalık olarak Eli Abbas Müznib tarafından çıkarılmıştır. 5 sayı çıktıktan sonra sansür tarafından kapatılınca Eli Abbas Müznib tarafından Şahab-ı sağib çıkarılır. Bu gazete de sadece 8 sayı çıkar.Gazetenin Eli Abbas Müznip tutuklanıp Sibirya’ya sürüldüğü için kapanır. [16]

 

Asar -ı Hakikat (1911 - 1912):
Haftalık olarak Bakû’da yayımlanır. Bu gazete, “siyasî, edebî, fennî, içtimaî ve iktisadî Türkçe Müselman gazetesi”[17] başlığıyla çıkar . Sadece birkaç sayı çıkan bu gazetenin müdürü Mirze Celal Yusufzadedir.

 

Yeni İrşad (1911 - 1912):
Günlük, edebî, ilmî, siyasî, iktisadî bir gazete olan Yeni İrşad’ın Müdürü Yusif Ehmedov, baş yazarı Mehdi Bey Hacinskidir. Bakû’da yayınlanan bu gazete 1911’de 100; 1912’de 53 sayı çıkmıştır.[18]

Seda-yı Vatan (1911 - 1912):
Haşim Bey Vezirov tarafından çıkarılan Seda-yı Vatan gazetesi Bakû’da yayımlanmıştır. 1911’de 24; 1912’de 66 sayı çıkmıştır.[19]

Şelale (1913-1914):
İsa Bey Aşurbeyli tarafından kurulan ve idare edilen bu dergi birinci yıl 47,ikinci yıl 9 olmak üzere toplam 56 sayı çıkmıştır. Yazarları arasında Sabribeyzade Xalid Xürrembey, Mehmet Emin Resulzade ve Ehmed Midhet beyi görürüz.
Osmanlılık,Osmanlıca prensiplerini savunduğu ve ağdalı bir Osmanlıcayla çıktığı için döneminde çıkan diğer dergilerle İkbal dergisiyle sık sık çatışmak durumunda kalmıştır.[20]

Basiret (1914 - 1920):
“Basiret her hafta ve bayram sabahları neşredilen siyasi, ictimai, iktisadi ve edebi Türk gazetesidir.Bu gazeteyi Hacı İbrahim Qasımov nisan 1914’te yayınlamaya başlamıştır.
Bakû’da yayımlanan Basiret gazetesinde, Azerbaycan’ın ünlü aydın ve yazarlarının hemen hepsinin yazılarının olduğu görülür.[21] Haftalık, edebî, siyasî, fennî, iktisadî bir gazetedir. 1914’te 1 – 35; 1915’te 36 – 73; 1916’da 74 – 131; 1917’de 142 – 181; 1918’de 184 – 201; 1919’da 204 – 262; 1920’de 264 – 284. sayıları bulunmaktadır.[22]

 

Açık Söz (1915 - 1918):
Bakü’de yayınlanan Açık Söz gazetesi 704 sayı çıkmıştır. 1 – 533 sayıları arasında gazetenin müdürü, Mehmed Abdülazizoğlu; 534 – 704 sayıları arasında ise Mehmed Emin Resulzade’dir.[23] Bu gazetenin Azerbaycan’da Türkçülük fikrinin gelişmesinde önemli rolü olmuş ve edebî dilin Azerbaycan Türkçesi olmasında etkisi görülmüştür.[24]

Yazarları arasında Ömer Faik Numanzade, Neriman Nerimanov, Ebdürrehim Bey Hakverdiyev, Hüseyn Cavid, Abdulla Şaik, Mahmut Nedim Qaragözov, Hüseyin Sadiq, Mehdi Bey Hacinski, Şefiqe Hanım Efendizade, Yusuf Vezir Çemenzeminli, Xelil İbrahimov, Hüseyn Mirzecamalov, Ehmet Cövdet, Tağı Şahbazi’yi sayabiliriz.

 

Yeni İkdam (1915):
Bakû’da yayımlanan; günlük, siyasî, içtimaî bir gazete olan Yeni İkdam, 154 sayı çıkmıştır. İmtiyaz sahibi Eli Elibekov’dur.[25]

 

Seda-yı Kafkaz (1915 - 1916):
Bu gazete, “edebî, siyasî, fennî, iktisadî ve içtimaî Türk gazetesi”[26] başlığıyla 1915’te 161; 1916’da 29 sayı çıkmıştır. Haşım Bey Vezirov tarafından çıkarılan bu gazete Haşım Bey Vezirov’un vefatından birkaç ay sonra kapatılmıştır.

 

Son Haber (1915 - 1916):
Bakû’da yayımlanan Son Haber gazetesi; haftalık, içtimaî, iktisadî, siyasî, Türk gazetesidir.[27] Müdür ve imtiyaz sahibi; Zaman Bey Abdullabekov’dur. 1915’te 1 – 35; 1916’da 36 – 73. sayıları çıkmıştır.

 

Doğru Söz (1916 - 1917):
Bakû’da yayımlanan Doğru Söz gazetesi haftalık, siyasî, edebî, içtimaî bir gazetedir.[28] Bu gazetenin müdürü ve yayımlayanı; Yusuf Eli Eliyev’dir. 1916’da 1 - 37; 1917’de 38 – 40. sayıları çıkmıştır.

 

İttihad (1917 - 1920):
Bakû’da yayımlanan bu gazete; günlük, siyasî, içtimaî, edebî bir gazetedir.[29] Ceyhun Bey Hacıbeyli tarafından Boyşevik ihtilalinden sonra çıkarılmış,bir müddet sonra İttihad fırkasının yayın organı olmuştur.Mart olaylarından sonra kapatılmış ve Müsavat Partisinin iktidarda olduğu Azerbaycanın bağımsız cumhuriyeti dönemi boyunca çıkmıştır.Bu ikinci dönemde doktor Qarabeyov tarafından idare edilmiştir.[30] 1917’de 1 – 21, 23; 1918’de 13, 57, 62 – 64, 66 – 68, 70, 72 – 74; 1919’da 1, 3 – 8, 11 – 13; 1920’de 3 – 7, 10, 14 – 19. sayıları çıkmıştır.
Yazarları arasında Ekrem Bedih ve Mehemmedbeyov’u sayabiliriz.

 

Millet (Akmescid 1917, Bakû 1918):
Günlük, siyasî, içtimaî, iktisadî, edebî ve millî bir gazetedir. Yayımlayanı; Kırım Müslümanları İcra Komitesi’dir. Başyazarı; Hasan Sabri Ayvazov’dur.[31] Toplam 186 sayısı çıkmıştır.

Müsavat (1917):
Bakû’da yayımlanan haftalık bir gazetedir. Türk Adem-i Merkeziyet Fırkası yayınıdır. Toplam 6 sayısı çıkmıştır.[32]

 

Azerbaycan (Gence 1918, Bakû 1918 - 1920):
Günlük, siyasî, içtimaî, edebî, iktisadî bir gazetedir. Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’nin gazetesidir.[33]

 

İstiklal (1918 - 1920):
Bakû’da yayımlanan İstiklal gazetesi, Türk Adem-i Merkeziyet Fırkası’nın yayınıdır.[34] İstiklal gazetesinin amacı; Azerbaycan’ın bağımsızlığını müdafaa etmektir.[35]

Azerbaycan matbuatı hakkında yapılan sınırlı araştırmalardan çok daha fazla ilgiyi hak etmektedir. Bu sadece Azerbaycan için değil aynı zamanda Türkiye için de siyasi, sosyal ve kültürel açıdan büyük önem taşımaktadır. Bu dönem matbuatının yazarları Türkiye siyasi, kültürel ve sosyal hayatında zaman zaman önemli roller oynamışlardır. Sadece Hüseyinzade Ali Bey, Mehmet Emin Resulzâde, Ahmet Ağaoğlu isimleri bile o dönemin çok daha fazla incelenmesi gerektiğine işaret etmektedir.

 

[1] Mehemmedzade, Mirzebala, Azerbaycan Türk Metbuatı, Bakı, Bakı Üniversiteti Neşriyyatı, 2004, s. 49

[2] Mehemmedzade, Mirzebala, Azerbaycan Türk Metbuatı, Bakı, Bakı Üniversiteti Neşriyyatı, 2004, s. 49

    Aşırlı,Akif,Azerbaycan Metbuatı Tarixi,Bakı 2009,s.143-1167

[3] Akpınar, Yavuz, Azerî Edebiyatı Araştırmaları, İstanbul, Dergâh Yayınları, 1994, s. 93-94

[4] Mehemmedzade, Mirzebala, Azerbaycan Türk Metbuatı, Bakı, Bakı Üniversiteti Neşriyyatı, 2004, s. 48-49

[5] Mehemmedzade, Mirzebala, Azerbaycan Türk Metbuatı, Bakı, Bakı Üniversiteti Neşriyyatı, 2004, s. 51

[6] ) Rüstemova – Tohidi Solmaz, Azerbaycan Dövri Metbuatı 1875 – 1990 Biblioqrafiya, Bakı, 1993, s. 41

[7] ) Arat, R. Rahmeti, “Matbuat” maddesi İA, 1997, 7.c., s. 385

[8] ) Altuntaş, Selçuk, Burhan-ı Terakki Gazetesi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006 (Basılmamış yüksek lisans tezi)

[9] ) Rüstemova – Tohidi Solmaz, Azerbaycan Dövri Metbuatı 1875 – 1990 Biblioqrafiya, Bakı, 1993, s. 34

[10] ) Arat, R. Rahmeti, “Matbuat” maddesi İA, 1997, 7.c., s. 385 

[11] Mehemmedzade, Mirzebala, Azerbaycan Türk Metbuatı, Bakı, 2004, s. 52

[12] ) Rüstemova – Tohidi Solmaz, Azerbaycan Dövri Metbuatı 1875 – 1990 Biblioqrafiya, Bakı, , 1993, s. 42

[13] ) a. g. e., s. 49

[14] ) Mehemmedzade, Mirzebala, Azerbaycan Türk Metbuatı,Bakı , 2004, s. 57

[15] ) Rüstemova – Tohidi Solmaz, Azerbaycan Dövri Metbuatı 1875 – 1990 Biblioqrafiya, Bakı , 1993, s. 68

[16] ) Mehemmedzade, Mirzebala, Azerbaycan Türk Metbuatı,Bakı , 2004, s. 56

[17] ) a. g. e., s. 10

[18] )  Rüstemova – Tohidi Solmaz, Azerbaycan Dövri Metbuatı 1875 – 1990 Biblioqrafiya, Bakı , 1993, s. 130

) Mehemmedzade, Mirzebala, Azerbaycan Türk Metbuatı,Bakı , 2004, s. 59

[19] ) Rüstemova – Tohidi Solmaz, Azerbaycan Dövri Metbuatı 1875 – 1990 Biblioqrafiya, Bakı , 1993, s. 71

[20] Mehemmedzade, Mirzebala, Azerbaycan Türk Metbuatı, Bakı, Bakı Üniversiteti Neşriyyatı, 2004, s. 63-64

[21] ) Mehemmedzade, Mirzebala, Azerbaycan Türk Metbuatı, Bakı, Bakı Üniversiteti Neşriyyatı, 2004, s. 65

[22] ) a. g. e., s. 35, 36

[23] )  Rüstemova – Tohidi Solmaz, Azerbaycan Dövri Metbuatı 1875 – 1990 Biblioqrafiya, Bakı, 1993, s. 10, 11

[24] ) Akpınar, Yavuz, Azerî Edebiyatı Araşırmaları, İstanbul, Dergâh Yayınları, 1994, s. 94

[25] ) Rüstemova – Tohidi Solmaz, Azerbaycan Dövri Metbuatı 1875 – 1990 Biblioqrafiya, Bakı, Azerneşr, 1993, s. 131

[26] ) a. g. e., s. 70

[27] ) a. g. e., s. 72

[28] ) a. g. e., s. 57

[29] ) a. g. e., s. 138

[30] ) Mehemmedzade, Mirzebala, Azerbaycan Türk Metbuatı, Bakı, Bakı Üniversiteti Neşriyyatı, 2004, s. 73

[31] ) Rüstemova – Tohidi Solmaz, Azerbaycan Dövri Metbuatı 1875 – 1990 Biblioqrafiya, Bakı, 1993, s. 121

[32] ) a. g. e., s. 114

[33] ) a. g. e., s. 12

[34] ) a. g. e., s. 141, 142

[35] ) Mehemmedzade, Mirzebala, Azerbaycan Türk Metbuatı, Bakı, , 2004, s. 78

[36] a. g. e., s. 72

37 ) a. g. e., s. 57

38 ) a. g. e., s. 138

39 ) Mehemmedzade, Mirzebala, Azerbaycan Türk Metbuatı, Bakı, Bakı Üniversiteti Neşriyyatı, 2004, s. 73

40 ) Rüstemova – Tohidi Solmaz, Azerbaycan Dövri Metbuatı 1875 – 1990 Biblioqrafiya, Bakı, 1993, s. 121
 

41 ) a. g. e., s. 114

42 ) a. g. e., s. 12

43 ) a. g. e., s. 141, 142

44 ) Mehemmedzade, Mirzebala, Azerbaycan Türk Metbuatı, Bakı, , 2004, s. 78

 

KAYNAKÇA

1. Ağarefi Zéynalzade, Azerbaycan Metbuatı ve Çar Sénzurası 1850 – 1905, Bakı, , 2006, 2. Akpınar, Yavuz, Azerî Edebiyatı Araştırmaları, İstanbul, Dergâh Yayınları, 1994

3. Altuntaş, Selçuk, Burhan-ı Terakki Gazetesi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006 (Basılmamış yüksek lisans tezi)

4. Arat, R. Rahmeti, “Matbuat” maddesi İA, 1997, 7.c., s. 385

5. Aşırlı, Akif, Azerbaycan Metbuatı Tarixi, Bakı 2009,

6. Beşikçioğlu, Bahar Melis, İrşad Gazetesinin 1907 – 1908 Yıllarının Kronolojik Fihristi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2008 (Basılmamış yüksek lisans tezi)

7. Füyuzat (Dergisi ), Baku 1906-1907

8. İrşad (Gazetesi), Baku 1905-1908

9. Mehemmedzade, Mirza Bala, Azerbaycan Türk Matbuatı, Baku 2004,

10. Molla Nesreddin (Dergisi), 1-5.ciltler (1906-1920), Baku 1996-2009 (Tıpkıbasım)

11. Rüstemova – Tohidi Solmaz, Azerbaycan Dövri Metbuatı 1875 – 1990 Biblioqrafiya, Bakı, Azerneşr, 1993,

12. Sevimli, Yakup, Hayat Gazetesi Üzerine Bir Araştırma, İzmir, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2001 (Basılmamış doktora tezi). 

16:59